طبق ماده ٢٩۴ قانون مجازات اسلامی دیه مالی است که به سبب جنایت بر نفس یا عضو به مجنی علیه یا به ولی یا اولیای دم او داده می شود و همچنین ماده ١۵قانون دیه مالی است که از طرف شارع برای جنایت تعیین شده است.
از مجموع دو تعریف چنین به دست می آید که دیه مال است و مال هرچیزی است که دارای ارزش ومالیت باشد و مرجع تعیین دیه شارع است بنابراین قانونگذار خود نمی‌تواند نوع دیه و میزان آن را مشخص کند،در هردو ماده جنایت،علت دیه معرفی شده است و منظور از جنایت ایراد صدمه عمدی یا غیرعمدی بر جسم و جان دیگری است و کسانی که مستحق دریافت دیه هستند در ماده ٢٩۴ به مجنی علیه واولیای دم منحصر میشود.
انواع دیه:مطابق قانون مجازات اسلامی میتوان انواع دیه را چنین تقسیم بندی کرد.
١-دیه قتل:دیه ای معادل یک دیه کامل انسان دارد که نرخ دیه هرسال توسط قوه قضاییه تعیین میشود
٢-دیه اعضای بدن:یکی دیگر از انواع دیه،دیه اعضای بدن است.در صورتی که ازیک عضو تنها یک عدد در بدن انسان وجود داشته باشد،از بین بردن آن دیه کامل دارد و درصورتی که از یک عضو دو عدد موجود باشد ازبین بردن یکی از آنها نصف دیه کامل واز بین بردن هر دوی آنها دیه کامل خواهد داشت.
٣-دیه منافع اعضا:در صورتی که شخصی مرتکب جنایتی بردیگری شود که به موجب آن فرد برخی از حواس خود را از دست بدهد باید دیه منافع آن عضو را بپردازد مثل دیه عقل،دیه شنوایی،دیه بینایی،دیه بویایی و دیه صوت و گویایی.
در شرایطی ممکن است دیه ای که برای قتل در نظر گرفته میشود از دیه تعیین شده در شرایط عادی بیشتر باشد که این موضوع بنابر قرارگرفتن در ماه های حرام و قتل در محدوده حرم مکه موضوعیت پیدا میکند و تحت عنوان تلغیظ دیه شناخته شده است و مطابق ماده ٢٩٩به طور صریح تلغیظ در دیه را به قتل منحصر کرده است بنابراین تلغیظ دیه در جراحت ها وجود ندارد که هر دوی آنها دیه به میزان یک سوم افزایش خواهد یافت و این حکم تلغیظ دیه تفاوتی بین فرد بالغ و نابالغ و همچنین بین زن و مرد،مسلمان یا نامسلمان وجود ندارد.
انواع جنایت بر نفس به صورت عمده یا شبه عمد وخطای محض تقسیم بندی می شود
١-از لحاظ حقوقی جنایت وقتی عمد محسوب میشود که مرتکب جنایت هم قصد جنایت وهم قصد نتیجه حاصل شده را داشته باشد به عبارت دیگر مجرم با سؤنیت مرتکب جرم میشود.
٢-در قتل غیرعمدی مرتکب با وجود داشتن اراده در انجام فعل سؤنیت ندارد ولی مرتکب خطایی و تقصیری میشود که به جهت آن قابل مؤاخذ ومجازات میگردد مانند راننده ای که در اثر بی احتیاطی یا بی مبادلاتی کسی را زیر می‌گیرد و میکشد.
٣-قتل خطای محض یا خطایی که در آن انسان به منزله آلت بی اراده،عوامل طبیعی پیش آمدهای قاهره میشود نه در فعل و نه در نتیجه آن عمد ندارد مرتکب خطایی هم نمیشود که به سبب آن قابل ملامت و مجازات باشد.
مهلت پرداخت دیه:الف-دیه قتل عمد باید ظرف یک سال پرداخت میشود
ب-دیه قتل شبیه عمد در ظرف دوسال پرداخت میشود
پ-دیه قتل خطای محض در ظرف سه سال پرداخت میشود
