مهریه یکی از حقوق مالی اصلی زن است که با انعقاد عقد ازدواج به او تعلق می گیرد. هرچند در باور عمومی تعیین مهریه در زمان عقد ضروری به نظر می رسد، اما قانون مدنی تعیین آن را شرط صحت عقد دائم نمی داند و زوجین می توانند این موضوع را به زمان دیگری موکول کنند. در چنین شرایطی یا در مواردی که مهریه تعیین شده باطل باشد، مفهومی به نام «مهرالمثل» برای حمایت از حقوق زن مطرح می شود. مهرالمثل، مهریه ای است که بر اساس عرف و جایگاه زن تعیین می شود، نه توافق طرفین. در واقع، قانون برای جلوگیری از تضییع حق زن، این راهکار را پیش بینی کرده است.
مهرالمثل چیست؟
مهرالمثل، همان طور که از نامش پیداست، مهریه ای است که بر اساس شأن و وضعیت زن و با در نظر گرفتن زنانی که از نظر خانوادگی و اجتماعی هم سطح او هستند، مشخص می شود. این نوع مهریه زمانی موضوعیت پیدا می کند که زوجین در زمان عقد دائم، مهریه ای را مشخص نکرده باشند (یا شرط بر عدم مهریه کرده باشند) و پس از آن، رابطه زناشویی میان آن ها برقرار شود. در این حالت، دیگر توافق بعدی زوجین بر سر میزان مهریه ملاک نیست و قانون، زن را مستحق دریافت مهرالمثل می داند.
این مفهوم صرفا مختص عقد دائم است؛ زیرا در عقد موقت (صیغه)، تعیین مهریه یکی از ارکان اصلی عقد است و بدون آن، عقد باطل محسوب می شود. بنابراین، در عقد موقت چیزی به نام مهرالمثل وجود ندارد.
اهمیت حقوقی مهرالمثل
اهمیت اصلی مهرالمثل در حمایت از حقوق مالی زن در شرایطی است که خلا قانونی یا قراردادی وجود دارد. قانونگذار با پیش بینی این نهاد حقوقی، تضمین می کند که زن حتی در صورت عدم تعیین مهریه یا بطلان آن، از حق مالی خود محروم نشود. این حق پس از وقوع نزدیکی برای زن ایجاد می شود و به عنوان یک دین بر عهده مرد قرار می گیرد. دادگاه با ارجاع موضوع به کارشناس رسمی دادگستری، میزان آن را بر اساس معیارهای مشخصی تعیین می کند و این مبلغ برای طرفین لازم الاجراست؛ یعنی نه زن می تواند مبلغ بیشتری درخواست کند و نه مرد می تواند به بهانه مشکلات مالی، خواستار کاهش آن شود.
تفاوت مهرالمثل با مهرالمتعه
بسیاری مهرالمثل را با مهرالمتعه اشتباه می گیرند، در حالی که این دو کاملا متفاوت هستند و هرکدام در شرایط خاصی به زن تعلق می گیرند.
شرط تعلق: مهرالمثل زمانی به زن تعلق می گیرد که مهریه در عقد دائم تعیین نشده و رابطه زناشویی (نزدیکی) برقرار شده باشد. در مقابل، مهرالمتعه در شرایطی است که مهریه تعیین نشده، رابطه زناشویی رخ نداده و مرد همسر خود را طلاق دهد.
مبنای محاسبه: برای تعیین میزان مهرالمثل، وضعیت و شأن زن (مانند جایگاه خانوادگی، تحصیلات و موقعیت اجتماعی) ملاک قرار می گیرد. اما در محاسبه مهرالمتعه، وضعیت مالی و توانایی اقتصادی مرد در نظر گرفته می شود
به طور خلاصه، اگر پس از عقد دائم و قبل از نزدیکی طلاق صورت گیرد، زن مستحق مهرالمتعه است؛ اما اگر بعد از نزدیکی طلاق واقع شود، زن مستحق مهرالمثل خواهد بود.
شرایط دریافت مهرالمثل
بر اساس مواد قانون مدنی، زن در شرایط مشخصی مستحق دریافت مهرالمثل است. این شرایط به طور کلی به چهار دسته اصلی تقسیم می شوند:
عدم تعیین مهریه در عقد دائم و وقوع نزدیکی: اصلی ترین و رایج ترین حالت، زمانی است که زوجین در عقد دائم مهریه ای را معین نکرده اند یا شرط کرده اند که مهریه ای وجود نداشته باشد. طبق ماده ۱۰۸۷ قانون مدنی، اگر قبل از توافق بر سر مهریه، میان آن ها نزدیکی واقع شود، زن مستحق مهرالمثل خواهد بود.
باطل بودن مهریه تعیین شده (مهرالمسمی): گاهی زوجین مهریه ای را توافق می کنند (که به آن مهرالمسمی گفته می شود)، اما این مهریه به دلایلی باطل است. بر اساس ماده ۱۱۰۰ قانون مدنی، اگر مهریه مجهول باشد (مثلاً یک خانه بدون مشخصات دقیق) یا مالیت نداشته باشد (مثلا چیزی که ارزش اقتصادی ندارد)، زن مستحق مهرالمثل است. همچنین اگر مهریه، مال شخص دیگری باشد و آن شخص اجازه ندهد، زن مستحق مثل یا قیمت آن مال خواهد بود.
بطلان عقد نکاح و جهل زن: اگر عقد نکاح به دلیلی باطل باشد (مثلا ازدواج با زنی که در عده طلاق بوده) و زن از این بطلان بی اطلاع باشد، پس از وقوع نزدیکی مستحق مهرالمثل است. این حالت که به آن «وطی به شبهه» نیز گفته می شود، برای حمایت از زنی است که با تصور صحیح بودن ازدواج، رابطه برقرار کرده است.
واگذاری تعیین مهریه به یکی از زوجین: طبق ماده ۱۰۹۰ قانون مدنی، اگر اختیار تعیین مهریه به زن واگذار شود، او نمی تواند مقداری بیش از مهرالمثل برای خود تعیین کند. این ماده نیز یکی دیگر از موارد کاربرد مهرالمثل است.
برای اطلاع از قوانین جدید مهریه حتما مطلب موردنظر را بخوانید.
نحوه محاسبه مهرالمثل
مهرالمثل مبلغ ثابت و از پیش تعیین شده ای ندارد و برای هر فرد متفاوت است. برای محاسبه آن، دادگاه موضوع را به کارشناس رسمی دادگستری ارجاع می دهد و کارشناس بر اساس ماده ۱۰۹۱ قانون مدنی، وضعیت زن را از جنبه های مختلف بررسی می کند. این عوامل عبارتند از:
شرافت و جایگاه خانوادگی: سطح اجتماعی و فرهنگی خانواده زن.
صفات شخصی: ویژگی هایی مانند سن، زیبایی، میزان تحصیلات، شغل و هنرها و مهارت های زن.
وضعیت اقران و نزدیکان: مقایسه مهریه زن با مهریه بستگان و زنانی که در شرایط مشابه او هستند (مانند خواهران، دخترعموها یا دوستان هم سطح).
عرف و معمول محل: آداب و رسوم منطقه زندگی زن نیز در تعیین میزان مهریه تأثیرگذار است.
کارشناس پس از بررسی این موارد، نظریه خود را درباره میزان مهرالمثل به دادگاه اعلام می کند و قاضی بر اساس آن رأی صادر می کند. ارزش گذاری بر اساس زمان وقوع نزدیکی صورت می گیرد، زیرا در آن لحظه است که این حق بر عهده مرد مستقر می شود.
مهرالمثل به عنوان دیه در جرایم خاص
مفهوم مهرالمثل تنها به حقوق خانواده محدود نمی شود و در قانون مجازات اسلامی نیز کاربرد دارد. در برخی جرایم، پرداخت مهرالمثل به عنوان بخشی از مجازات یا دیه تعیین شده است. مهم ترین این موارد عبارتند از:
زنای به عنف (تجاوز): در جرم تجاوز به یک دختر باکره، متجاوز علاوه بر مجازات اصلی، به پرداخت «ارش البکاره» (خسارت مربوط به ازاله بکارت) و «مهرالمثل» محکوم می شود. اگر قربانی باکره نباشد، فقط به پرداخت مهرالمثل محکوم خواهد شد.
ازاله بکارت بدون رضایت: اگر بکارت دختری بدون رضایت او و از طرقی غیر از رابطه جنسی از بین برود، مرتکب باید مهرالمثل پرداخت کند.
جنایت بر موی زن: طبق مواد ۵۷۷ و ۵۷۸ قانون مجازات اسلامی، اگر کسی تمام موی سر زنی را از بین ببرد و دیگر نروید، باید دیه کامل زن را بپردازد. اما اگر موها دوباره برویند، به پرداخت مهرالمثل محکوم می شود که میزان آن توسط کارشناس تعیین می گردد.
جمع بندی
مهرالمثل یک ابزار حقوقی مهم برای حفاظت از حقوق مالی زنان در عقد دائم است. این نهاد قانونی تضمین می کند که در صورت عدم تعیین مهریه یا بطلان آن، زن بدون پشتوانه مالی باقی نماند. شرایط تعلق، نحوه محاسبه و تفاوت آن با مفاهیم مشابهی چون مهرالمتعه، نشان دهنده دقت نظر قانونگذار در حمایت از حقوق خانواده است، این مفهوم حتی در حوزه جرایم نیز برای جبران خسارت های واردشده به زنان کاربرد دارد.
پیچیدگی های مربوط به مطالبه و محاسبه مهرالمثل، نیاز به دریافت مشاوره از متخصصان حقوقی دارد. موسسه حقوقی وکیل وند با بهره گیری از وکلای متخصص در امور خانواده، آماده است تا شما را در تمامی مراحل مربوط به دعاوی مهریه، از جمله مطالبه مهرالمثل، همراهی کند و بهترین مسیر قانونی را برای احقاق حقوق شما ترسیم نماید.
