انواع تعهدات در حقوق چیست؟

تعهداتی که در اطراف ما وجود دارند یا تعهداتی هستند که ریشه در قرارداد دارند و یا تعهداتی هستند که ریشه در قرارداد ندارند بلکه ناشی از حکم قانون یا الزامات زندگی متعارف هستند  به عبارت دیگر تعهدات یا ریشه در قرارداد دارند که به آنها تعهدات قراردادی گفته می شود و یا الزاماتی هستند که ناشی از قرارداد نیستند بلکه ناشی از قانون و رفتار انسان متعارف و معقول است

اگر تعهدات قراردادی نقض بشود کسی که این تعهدات را نقض کرده است برایش یک مسئولیت به اسم مسئولیت قراردادی ایجاد می‌شود یعنی آن شخصی که تعهد قراردادی را اجرا نکرده مسئولیت قراردادی مبنی بر جبران خسارت دارد اما اگر الزامات خارج قرارداد نقض شود شخصی که از رفتار انسان متعارف سرپیچی کرده یا از الزامات قانونی سرپیچی کرده برایش مسئولیتی به نام ضمان قهری ایجاد می شود

 در خصوص جبران خسارات قراردادی ۵ شرط وجود دارد

 اولا تعهدی وجود داشته باشد که موعد اجرای آن فرا رسیده باشد

 ثانیاً آن تعهد اجرا نشده باشد یعنی نقض عهد صورت گرفته باشد

 ثالثا خسارتی به بار آمده باشد 

 رابعاً این خسارت ناشی از آن نقض عهد باشد یعنی بین نقض عهد و این خسارت رابطه سببیت مستقیم وجود داشته باشد این رابطه سببیت مستقیم منظور مستقیم ریاضی نیست بلکه مستقیم عرفی است

شرط پنجم اینکه در قرارداد جبران خسارت تصریح شده باشد و یا اگر تصریح نشده مقتضیات عرفی یا قانونی جبران خسارت را لحاظ کند و لازم بداند

 یکی از شروط این است که موعد اجرای تعهد فرا رسیده باشد اما با این وجود آن تعهد اجرا نشده باشد

 در خصوص این شرط که موعد اجرای تعهد فرا رسیده باشد باید توجه داشت که موعد انجام تعهدات قراردادی به سه شکل وجود دارد یا موجل اند برای مثال در خصوص فروش ملک گفته می‌شود تاریخ تنظیم سند بر فرض ۶ ماه دیگر است و تاریخ پرداخت پول دو ماه دیگر است  ممکن است موعد انجام تعهدات قراردادی عندالمطالبه باشد یعنی یک سر رسید و یک اجل دقیق بیان نشده باشد یعنی هر زمانی که متعهد بخواهد می‌تواند انجام تعهد را تقاضا کند  این تعهدات عندالمطالبه هستند مانند مهریه سر رسید و مشخصی ندارد و منوط است به تقاضای زوجه و یا موعد انجام تعهدات قراردادی حال هستند و فوراً باید اجرا شود و اگر در قرارداد تعهد موجل نباشد یعنی سررسیدی برای تعهد مقرر نشده باشد و تعهد عندالمطالبه هم نباشد در این صورت این تعهد حال است پس عنایت داشته باشید تعهدات یا موجل اند یا عندالمطالبه و یا حال اصل بر حال بودن است یعنی اصل بر این است که تعهدات مندرج در قراردادها حال هستند مگر اینکه سررسید در قرارداد تصریح شده باشد یا عبارت عندالمطالبه در قرارداد تصریح شده باشد یا اینکه اگر سر رسید تصریح نشده باشد و عندالمطالبه هم نباشد این تعهد ماهیتاً یک تعهد موجل باشد یعنی به صورت فوری قابل اجرا نباشد شرط دیگر این است که تعهد باید اجرا نشده باشد

تعهد به سه شکل است: 

انتقال مال

انجام عمل 

خودداری از انجام عمل 

بار اثبات انجام تعهد در انتقال مال بر عهده ی متعهد است و باید اثبات کند که تعهد انجام شده در تعهد انجام عمل اگر تعهد به نتیجه باشد بار اثبات انجام تعهد به عهده ی متعهد است و اگر تعهد به وسیله باشد بار اثبات نقض عهد به عهده‌ی متعهد له است. اگر موضوع تعهد خودداری از انجام عمل باشد بر اساس اصل عدم یعنی یه کاری نباید انجام می شده که بار اثبات این موضوع بر عهده متعهد له است. 

بار اثبات خسارت بر عهده‌ی زیان دیده است اما استثنائاتی هم وجود دارد که در این صورت نیاز به اثبات خسارت و میزان خسارت نیست 

دومین استثنا بحث ماده ۵۲۲ قانون آیین دادرسی مدنی است که خسارت تاخیر تادیه که از وجه رایج گرفته می‌شود و طبق نرخ تورم بانک مرکزی مبلغ مشخصی محاسبه مطالبه می شود

سومین استثنا بحث دیه است که جنبه مقطوع دارد که البته اصلا دیه در بحث خسارت قراردادی وارد نمی شود

 در آخر هم که باید در متن قرارداد مطالبه خسارت تصریح شده باشد که اگر نشده باشد عرف یا قانون باید تصریح کرده باشند

وقتی دو طرف با هم قرارداد تنظیم می‌کنند ملزم به اجرای مفاد قرارداد هستند و اگر در زمان اجرای قرارداد یکی از طرفین به تعهدات خود عمل نکند مبلغی برای عدم انجام تعهد باید به طرف دیگر پرداخت کند در واقع در حقوق ایران وجه التزام یک نوع جبران خسارت است وجه التزام نوعی ضمانت اجرای حقوقی در قرارداد است که باعث به حداقل رسیدن نقض و تخلف در قرارداد می‌شود در قرارداد باید ذکر شود دریافت وجه التزام بدل و جانشین تعهد اصلی نیست و با آن قابل جمع است و در صورت تخلف هم باید تعهد اصلی را اجرا کند و هم خسارتی را بابت دیرکرد پرداخت کند. 

وجه التزام بابت عدم اجرای تعهد 

وجه التزام بابت تاخیر در اجرای تعهد 

در مورد اول وجه التزام بدل انجام تعهد است یعنی نمی‌توان همزمان هم اجرای تعهد را خواست هم وجه التزام را و متعهد له باید یکی را انتخاب کند. 

اما در مورد دوم وجه التزام بدل انجام تعهد نیست و دریافت وجه التزام با انجام تعهد را می‌توان به صورت همزمان مطالبه کرد 

مهمترین مسئله این است که باید برای موضوع قرارداد زمان و تاریخ مشخص شود.

 وجه التزام یا روزانه است یا یک جا یعنی مثلا اگر تعهد در تاریخ تعیین شده اجرا نشود تا زمان اجرای تعهد هرروز مبلغی خسارت باید پرداخت شود. 

در وجه التزام یکجا به این صورت است که اگر در تاریخ تعیین شده تعهد اجرا نشود بلافاصله باید یک مبلغ مقطوع پرداخت شود. 

رقم وجه التزام  مقطوع است و باید یک رقمی در نظر گرفت که از نظر عرفی نه کم باشد و نه خیلی زیاد چون اگر بسیار زیاد باشد جنبه ربویی پیدا می کند. 

باید توجه داشت که وجه التزام نمی تواند توسط دادگاه کم یا زیاد شود، دکتر کاتوزیان البته نظر دیگری دارند مبنی بر اینکه وجه التزام باید دارای تناسب با تعهدات طرفین باشد و اگر تناسبی وجود نداشت دادگاه باید به سمت عدالت گام بردارد و وجه التزام مناسبی تعیین کند که البته این نظر وجه قانونی ندارد. 

نکته :اگر وجه التزام درج شده باشد و نقض عهد صورت بگیرد ولی خسارتی وارد نشود بازهم می توان وجه التزام را مطالبه کرد و در واقع یک کیفر خصوصی است و جریمه ی عهد شکنی است حتی اگر این عهد شکنی خسارت وارد نکرده باشد. 

دکترین نظر بر این دارند که وجه التزام در واقع همان جبران خسارت قراردادی است و نمی‌توان علاوه بر دریافت خسارت، وجه التزام را نیز دریافت کرد. 

بنا بر رای نهایی  صادره  به تاریخ : 1393/03/21    شماره : 9309970270400369

مطالبه ی همزمان خسارت قراردادی و وجه التزام انجام نشدنی است. در باب پرداخت خسارت تأخیر تأدیه با توجه به پیش‌بینی وجه التزام و فقدان مبنای قانونی برای محکومیت به پرداخت دو نوع خسارت دادگاه به‌حکم اصل عدالت و نصفت قضایی محکومیت مزبور را موجه ندانسته است.