اعلام برائت یعنی چه - تبرئه شدن در دادگاه

اعلام برائت یعنی چه؟

اعلام برائت، در معنای عمومی، نشان می‌دهد فردی که در جایگاه اتهام قرار گرفته، از جرم منتسب رها شده است. این واژه در ادبیات حقوقی، هم‌وزن پاکی و بی‌گناهی به‌کار می‌رود. تا هنگامی که دادگاه، جرم شخص را ثابت نکرده باشد، او باید بی‌گناه فرض شود. در حقیقت، مبنای اعلام برائت، احترام به منزلت انسانی و جلوگیری از طرد یا محرومیت فردی است که هنوز محکومیتی علیه او صادر نشده است.

از دید زبان روزمره، برائت یعنی پاک شدن از تهمت یا جرم. در یک پرونده کیفری یا مدنی ممکن است اتهامی متوجه کسی شود، اما اگر اسناد و شواهد به‌قدر کافی اثبات نکند که او مجرم است، دادگاه اقدام به صدور حکم برائت می‌کند. وجود اصل برائت در قوانین، دستاویزی برای پیشگیری از صدور محکومیت اشتباه یا محرومیت از حقوق فردی پیش از اثبات جرم است.

انواع برائت 

فقها برائت را به دو بخش تقسیم می‌کنند: برائت عقلی و برائت شرعی. هر کدام از این دو، به شیوه‌ای متفاوت بررسی می‌کند که آیا مکلف، در مورد انجام یا ترک یک کار که از نظر حکم شرعی مشکوک است، در واقع پاک و بی‌گناه شمرده می‌شود یا خیر.

• برائت عقلی

برائت عقلی به این معنی است که وقتی فردی در مورد درست یا اشتباه بودن یک تصمیم یا حکم شک دارد و حتی بعد از تلاش برای پیدا کردن حقیقت هم نمی‌تواند به نتیجه قطعی برسد، از نظر عقلانی مجازات نمی‌شود. دلیل این موضوع این است که عقلانی نیست بدون دلیل واضح و قطعی کسی را مجازات کنیم. برای مثال، اگر فردی با دروغ یا اطلاعات غلط کسی را مجبور به امضای یک قرارداد کند، می‌توان گفت که آن قرارداد از نظر برائت عقلی اعتبار ندارد، چون فرد قربانی تحت تاثیر فریبکاری تصمیم اشتباهی گرفته است.

• برائت شرعی

برائت شرعی به وضعیتی گفته می‌شود که اگر فردی در مورد یک حکم دینی (مثل واجب بودن یا حرام بودن چیزی) شک داشته باشد و دلیل کافی برای اثبات آن نداشته باشد، از نظر دین، او بی‌گناه و پاک محسوب می‌شود. به زبان ساده‌تر، دین می‌گوید اگر در مورد یک تکلیف دینی مطمئن نیستید و دلیل روشنی برای آن وجود ندارد، نباید احساس گناه کنید یا تحت فشار باشید. تا زمانی که دلیل قطعی پیدا نشود، شما مسئولیتی ندارید و خطایی برایتان نوشته نمی‌شود.

اصل برائت در قانون آیین دادرسی کیفری ایران

در قوانین آیین دادرسی کیفری ایران، اصل برائت یکی از مهم‌ترین اصول برای تضمین دادرسی عادلانه است. این اصل به زبان ساده می‌گوید: هیچ‌کس تا زمانی که جرمش ثابت نشده، گناهکار محسوب نمی‌شود. اگر کسی ادعا کند که جرمی رخ داده، وظیفه اثبات این ادعا بر عهده شاکی یا دادستان است.

تا زمانی که جرم فرد با مدارک و شواهد معتبر ثابت نشود، متهم حق دارد از حقوقی مثل حفظ حریم خصوصی و آزادی برخوردار باشد. همچنین، هیچ مقام یا فردی حق ندارد قبل از اثبات جرم یا صدور حکم قطعی، متهم را مجرم خطاب کند یا با او مثل یک مجرم رفتار کند.

این اصل به‌طور کلی تضمین می‌کند که حقوق افراد در فرآیند دادرسی حفظ شود و کسی بدون دلیل و مدرک معتبر محکوم نشود.

وظایف ضابطین و قضات

ضابطین (مانند نیروی انتظامی) و قضات وظیفه دارند به‌گونه‌ای عمل کنند که این اصل زیر پا گذاشته نشود.  یعنی در زمان تحقیق و بررسی، فقط در چارچوب قانون و با دستور مقام قضایی می‌توانند وارد زندگی خصوصی افراد شوند یا آزادی آن‌ها را محدود کنند. اگر در پایان تحقیقات، جرم متهم به‌طور قطعی ثابت نشود، باید به نفع او تصمیم‌گیری شود و بی‌گناهی او اعلام شود.

از بهترین ها مشاوره بگیرید: مشاوره حقوقی آنلاین شبانه روزی

تفسیر به نفع متهم

در جریان دادرسی، اگر ابهامی در قوانین یا تناقضی در شواهد وجود داشته باشد، باید این ابهام به نفع متهم تفسیر شود. به این معنا که اگر دلیل کافی برای اثبات جرم وجود نداشته باشد، نباید فرد را مجرم دانست. این اصل برای جلوگیری از محکومیت‌های اشتباه و حفظ حقوق افراد است.

تفاوت حکم برائت در امور مدنی و کیفری

برائت هم در مسائل کیفری و هم در مسائل مدنی به معنای «بی‌گناه دانستن فرد تا زمانی که جرم یا مسئولیت او اثبات نشود» است. اما نحوه اجرای این اصل و پیامدهای آن در این دو حوزه متفاوت است.

•  حکم برائت در امور کیفری

در دعاوی کیفری، که مجازات‌های مهمی مثل زندان یا حتی مجازات‌های سنگین‌تر در میان است، اصل برائت با دقت بیشتری اجرا می‌شود. دلیل این حساسیت این است که یک محکومیت اشتباه در این حوزه می‌تواند جان یا آزادی یک فرد را به‌شدت تهدید کند. به همین خاطر، مدارک ارائه‌ شده باید بسیار قوی و محکم باشند تا هم فرد گناهکار نتواند فرار کند و هم یک فرد بی‌گناه دچار اشتباه نشود.

•  حکم برائت در  امور مدنی

در دعاوی مدنی، اصل برائت بیشتر درباره اختلافات مالی یا حقوقی است. مثلاً اگر کسی ادعا کند که دیگری به او بدهی دارد یا تعهدی را انجام نداده است، این وظیفه خواهان است که مدارک کافی به دادگاه ارائه دهد. اگر مدارک او کافی نباشد، خوانده (فردی که علیه او ادعا شده) طبق اصل برائت، تبرئه می‌شود. در این نوع دعاوی، چون موضوع درباره خسارت مالی یا مسائل غیر کیفری است، سختگیری کمتری نسبت به دعاوی کیفری وجود دارد.

از بهترین ها مشاوره بگیرید: مشاوره وکیل کیفری

تفاوت قرار منع تعقیب با حکم برائت

قرار منع تعقیب زمانی صادر می‌شود که به‌طور کلی عمل انتسابی به متهم جرم به‌حساب نیاید، یا در مرحله تعقیب مشخص شود که دلایل کافی برای ادامه پرونده وجود ندارد و نمی‌توان آن را تا صدور حکم محکومیت پیگیری کرد. این قرار معمولاً در مرحله تحقیقات مقدماتی توسط مقام تحقیق صادر می‌شود.

اما حکم برائت زمانی صادر می‌شود که پرونده در دادگاه رسیدگی شده و قاضی به این نتیجه می‌رسد که جرم اثبات نشده است. در این شرایط، پس از پایان دادرسی، دادگاه به‌صراحت حکم می‌دهد که متهم بی‌گناه است و او را آزاد می‌کند. ویژگی خاص حکم برائت این است که قاضی تمامی جوانب پرونده را بررسی کرده و نتواسته است مدرک قاطعی برای محکومیت متهم پیدا کند.

بیشتر بخوانید: برائت نامه پزشکی چیست؟

اعاده حیثیت پس از تبرئه

اعاده حیثیت پس از برائت رخ می‌دهد وقتی که فرد مورد نظر حکم برائت را از دادگاه دریافت کند. به طور کلی، هرگاه شخصی در معرض اتهامی قرار گیرد و در نهایت بی‌گناه شناخته شود، این امکان برای او فراهم است که بازگشت حیثیت خود را درخواست کند. در این شرایط، مفهوم «اعاده حیثیت» به‌وجود می‌آید؛ به‌این معنا که حقوق و موقعیت اجتماعی او، همچون قبل از طرح اتهام، احیا می‌شود. بدین ترتیب، دیگر نه‌تنها کسی او را مجرم نمی‌داند، بلکه نام او در سوابق کیفری نیز مشکلی ایجاد نمی‌کند.

اگر این شخص در جریان تحقیقات یا رسیدگی تحت بازداشت قرار گرفته باشد یا متحمل ضرر و زیان شده باشد، ممکن است درخواست جبران خسارت و صدمه را نیز مطرح کند. طبق قوانین موجود، افرادی که به‌دلیل تحقیقات نادرست یا شواهد غلط، مدت‌ها در بازداشت بوده‌اند، این حق را دارند که برای جبران خسارت از طریق مراجع قانونی اقدام کنند. البته نحوه پیگیری و اثبات این درخواست‌ها بسته به سیستم حقوقی هر کشور، متفاوت است.

اعاده حیثیت، هم پیامد معنوی دارد (بازگشت اعتبار اخلاقی و اجتماعی فرد) و هم پیامد حقوقی (حذف آثار منفی اتهام از سوابق فرد). در نتیجه، وقتی حکم برائت صادر می‌شود، فرد ممکن است بتواند از حقوق مدنی خود مانند فعالیت شغلی و سایر حقوق شهروندی بهره‌مند شود و بدنامی ناشی از «متهم بودن» را از میان بردارد.

سخن پایانی

اعلام برائت به این معناست که یک فرد در نظام قضایی از اتهام وارده تبرئه شده و بی‌گناه شناخته می‌شود. اصل برائت در قوانین ایران و اسناد بین‌المللی، با هدف حفظ منزلت انسانی، تأکید شده است تا هیچ فردی پیش از اثبات قطعی جرم، مجازات نگردد. در امور کیفری، این اصل نقش مهمی دارد، زیرا آزادی و حتی جان افراد در میان است. در دعاوی مدنی نیز، اصل بر بی‌گناهی خوانده است، مگر اینکه خواهان بتواند ادعای خود را اثبات کند.

گاهی پیش از صدور حکم، قرار منع تعقیب صادر می‌شود که نشان می‌دهد اتهام پایه حقوقی ندارد. اما اگر دادگاه رسیدگی را کامل کند و بی‌گناهی فرد را تأیید نماید، حکم برائت صادر خواهد شد که بار معنایی قوی‌تری دارد. بااین‌حال، حتی پس از تبرئه، ممکن است فرد برای بازگرداندن اعتبار خود نیاز به درخواست اعاده حیثیت داشته باشد تا آثار سوء اتهام از بین برود.

در چنین پرونده‌هایی، دریافت مشاوره حقوقی از وکلای مجرب می‌تواند مسیر رسیدگی را هموارتر کند. وکلای حقوقی وکیل وند با تجربه گسترده در پرونده‌های کیفری و مدنی، آماده‌اند تا در دفاع از حقوق موکلان خود، بهترین راهکارهای قانونی را ارائه دهند. اگر با اتهامی ناعادلانه مواجه شده‌اید یا نیاز به راهنمایی در زمینه اعاده حیثیت دارید، می‌توانید از مشاوره تخصصی وکیلوند بهره ببرید.