اعلام برائت یعنی چه
اصل حکم برائت اهمیت عملیه قابل توجهی دارد و به عنوان یک اصل اساسی نه تنها توسط قانونگذار ایران بلکه توسط قانونگذاران در مقیاس بین المللی در موارد متعدد مورد استفاده قرار می گیرد. در این مقاله در مورد اینکه اعلام برائت یعنی چه به طور کامل توضیح خواهیم داد.
حکم برائت
اصل برائت و یا اماره برائت که به طور گسترده از سوی متخصصین حقوقی شناخته شده است، شرط اساسی برای حفظ آزادی های اساسی در جامعه محسوب می شود. اهميت آن هم در حوزه هاي مدني و هم در حوزه کیفری گسترش مي يابد. صراحتا در ماده 37 قانون اساسی آمده است:
اصل، حکم برائت است و هيچ فردي طبق قانون محكوم نخواهد شد، مگر اينكه جرم آنها در محكمه با صلاحيت ثابت شود. در نتيجه، در رعايت اين اصل، ماده 166 قانون اساسي تصريح مي كند كه دادگاه ها بايد طبق احكام قانون و اصول كه حكم بر اساس آن پايه گذاري شده، احكام مستدل و مستند را ارائه دهند.
از بهترین ها مشاوره بگیرید: مشاوره حقوقی آنلاین شبانه روزی
حکم برائت در قانون جمهوری اسلامی
در قانون آیین دادرسی مدنی جدید، در ماده ۱۹۷ به مبحث برائت اشاره شده است.
اگر کسی ادعایی در مورد حق یا دینی بر دیگری دارد، باید این ادعا را اثبات کند، زیرا اصل برائت است.
در امور کیفری، اصل برائت متهم در نظر گرفته میشود، مگر اینکه دلایل قاطعی برای اثبات گناه و مجرمیت او وجود داشته باشد. به عبارت دیگر، برای اعلام کسی به عنوان مجرم، نیاز به داشتن دلایل قاطع و ارزیابی شده است.
دلایل قطعی در حقوق جزا، حقوق مدنی و تجارت برای اتخاذ تدابیر قانونی به این اندازه ضروری نیستند، زیرا در حوزه کیفری، حیثیت ، آزادی و حتی جان افراد مورد تهدید قرار می‌گیرد. یک دلیل غیر موجه می‌تواند باعث تحمیل مجازات بی‌دلیل به فردی شود یا حتی یک مجرم خطرناک را از مجازات فراری دهد.
در این زمینه، ماده 37 قانون اساسی تصریح میکند: اصل حکم برائت است و هیچ فردی تا زمانی که جرم او در یک دادگاه صالح اثبات نشود، به عنوان مجرم تلقی نمیشود.
اصل برائت در حقوق کشورهای دیگر
در حقوق فرانسه و قوانین بین‌المللی، به نحوی از واژه اصل برائت استفاده میشود که به معنای "اماره" است. این واژه نشان‌دهنده تطبیق بر اصل برائت در امور کیفری است و در حقوق فرانسه نیز با همین عنوان شناخته میشود.
در حقوق ما، بدون وجود تفاوت بین امور کیفری و امور مدنی، هر دو مورد به عنوان نوعی اصل عملی در نظر گرفته شده‌اند. از سوی دیگر، در فرانسه برخی از حقوقدانان آن را به عنوان یک اصل کلی دادرسی می‌شناسند و برخی دیگر آن را به عنوان یک اماره قانونی واقعی توصیف می‌کنند.
بیشتر بخوانید: برائت نامه پزشکی چیست؟
حکم برائت در امور مدنی و کیفری متفاوت است
اصل حکم برائت در امور مدنی و امور کیفری به شکلهای متفاوتی اجرا میشود. در امور مدنی، در صورتی که علم اجمالی به وجود تکلیف وجود نداشته باشد، ممکن است این اصل به صورت استثناء مورد استفاده قرار نگیرد. اما در امور کیفری، اصل حکم برائت در تمامی مراحل آئین دادرسی اعمال میشود.
در امور کیفری، باید به مجرم در هر صورتی که در حال ارتکاب جرم مشاهده شود یا بعداً دستگیر شود، با رعایت حقوق جزا عمل شود. بزرگ بودن جرم نیز بر اجرای مناسب حقوق جزا تأثیری ندارد.
اقدامات قاضی پس از ختم تحقیقات
پس از ارجاع پرونده به شعبه دادگاه در صورت عدم نیاز به تحقیق یا اقدام دیگری، دادگاه به شرح زیر اقدام می نماید:
1. بسته به این که آیا اتهام متوجه متهم نشود یا عمل انتسابی به او جرم نیست، دادگاه می تواند متهم را بی گناه اعلام کند (صدور رای برائت) یا از تعقیب منع کند (قرار منع تعقیب).
2. دادگاه می تواند علاوه بر موارد فوق در صورتی که طرفین قادر به موافقت با ضرب الاجل یا دادخواست توجیه نشده باشند و به ویژه اگر اختلاف حقوق الناس و مدعی، مدعی درخواست ترک محاکمه را ننماید، دادگاه می تواند جلسه رسمی تشکیل دهد و تصمیم صادر کند.
3. مگر اينكه طرفين دعوا مهلت تهيه دفاع يا تقديم دادخواست را درخواست كرده باشند دادگاه تصميم مي گيرد كه چه زماني جلسه برگزار شود و مراتب آن اعلام شود.
تبصره1: در صورتی که مدعی درخواست ترک محاکمه را داشته باشد، دادگاه می‌تواند قرار ترک تعقیب را صادر کند. این قرار ترک تعقیب به معنای مانع شدن از طرح شکایت مجدد نمی باشد.
تبصره۲: فاصله حداقل سه روز بین ابلاغ احضاریه و موعد احضار برای متهم در نظر گرفته میشود. اما اگر موضوع دارای فوریت باشد، می‌توان متهم را قبل از موعد احضار مقرر زودتر احضار کرد.
در صورتی که فصل خصومت یا اثبات دعوا با استفاده از قسم شرعی محقق شود، هر یک از اصحاب دعوا مجاز به استفاده از حق قسم خود هستند.
حکم دادگاه در رابطه با اصل برائت
در صورتی که دادگاه به دنبال رسیدگی به پرونده است و به این نتیجه می‌رسد که شاکی خصوصی مدعی، در مواردی که قابل گذشت است یا به دلایل دیگری متهم قابل تعقیب نیست یا دادگاه صلاحیت لازم برای رسیدگی به این پرونده را ندارد یا ایرادات رد دادرس شده است، به تفصیل بسته به موقعیت مورد، رای خود را صادر خواهد کرد. این رای ممکن است شامل موقوفی تعقیب، عدم صلاحیت یا رد یا قبول ایرادات باشد.
دادگاه با تعیین زمان رسیدگی به پرونده، اقدام به ابلاغ این تاریخ به شاکی یا مدعی خصوصی، متهم، وکیل یا وکلای آنان، دادستان و سایر اشخاصی که باید در دادگاه حاضر شوند، میکند. این ابلاغ ها شامل دعوت برای شرکت در جلسه رسیدگی می‌باشند. علاوه بر این، تصویر کیفرخواست نیز برای متهم ارسال میشود.
به منظور فراهم کردن فرصتی برای دفاع از خود، ماده 343 قانون صدور احضاریه با مهلت کمتر از یک هفته را ممنوع می کند. به‌طور کلی، فاصله زمانی بین ابلاغ احضاریه تا جلسه رسیدگی نباید کمتر از یک هفته باشد. در صورتی که متهم عذر موجهی داشته باشد، جلسه رسیدگی به زمان مناسب دیگری به تعویق می‌افتد.
اعلام برائت در دادگاه
در ماده ۱۹۷ قانون آیین دادرسی مدنی درباره دعاوی مدنی آمده است که اصلی که بر آن تأکید شده است، بر اعلام برائت در دادگاه است. این بدان معناست که اگر یک شخص ادعا کند که دیگری بدهی یا حقی بر عهده دارد، باید قادر باشد ادعای خود را با اثبات‌های لازم تأیید کند. در صورتی که شخص مدعی نتواند ادعای خود را به ثبوت برساند، با سوگند خوانده حکم برائت از او صادر خواهد شد.
گرچه این صحیح است که یک فرد (خواهان دعوا) ممکن است بدون داشتن دلیل یا مدرک، به خوانده خود درخواست دعوا کند، اما ممکن است سرنوشت دعوا به احتمالی متوکل شود. این احتمال وابسته به این است که آیا خوانده به بی‌گناهی خود سوگند یاد میکند یا خیر؟
حتی اگر خواهان دعوا دلیل و مدرکی برای ادعای خود نداشته باشد، می‌تواند از خوانده درخواست سوگند نماید. در این حالت، واجد مسئولیت اثبات صحت ادعا، به خوانده واگذار میشود. بنابراین، سرنوشت دعوا به این احتمال متوکل میشود که خوانده بر بی‌گناهی خود سوگند یاد کند یا خیر. به عبارت دیگر، اگر خوانده قادر به اثبات بی‌گناهی خود نباشد، ممکن است رأی برائت برای او صادر شود. این اصل نشان می‌دهد که وجود دلیل و مدرک بر عهده خواهان برای اثبات ادعا نیست و به خوانده سوگند می‌دهد تا بی‌گناهی خود را اثبات کند.
از بهترین ها مشاوره بگیرید: مشاوره وکیل کیفری
اما این الزام نتیجه بازگو کردن درخواست سوگند است و نباید این را با مفاد اصل برائت اشتباه گرفت. به قدری که تصور میشود، اجرای سوگند یک قاعده عمومی و الزامی است و دادگاه میبایست به آن عمل کند، چه مدعی خواهد بود چه ساکت بماند.
در واقع، برائت خوانده دعوا به اصل برائت منجر خواهد شد و نه به نتیجه سوگند او. بنابراین، تداخل بین این دو مفهوم صحیح نیست.
اصل برائت در قانون آیین دادرسی کیفری
در مورد این موضوع که تبرئه در دادگاه یعنی چه باید گفت اصل برائت در قانون اساسی به شکل زیر تعبیر میشود: "بر اساس اصل برائت، اگر کسی ادعا کند حق یا دینی را دارد، باید قادر باشد این ادعا را با اثبات آن تایید کند. در غیر این صورت، با سوگند خوانده، حکم به برائت صادر می گردد."
در قانون آئین دادرسی کیفری، ماده 4 اصل برائت را به این شکل بیان میکند: "اصل، برائت است. هرگونه اقدام محدود کننده، سالب آزادی و ورود به حریم خصوصی اشخاص جز به حکم قانون و با رعایت مقررات و تحت نظارت مقام قضائی مجاز نیست و در هر صورت این اقدامات نباید به گونه‌ای اعمال شود که به کرامت و حیثیت اشخاص آسیب وارد کند."
در قانون حقوق شهروندی، اصل برائت در بند دو ماده واحده به این شکل بیان شده است: "محکومیت‌ها باید برطبق ترتیبات قانونی و منحصر به مباشر، شریک و معاون‌جرم باشد و تا جرم در دادگاه صالح اثبات نشود و رأی مستدل و مستند به مواد قانونی و یا منابع فقهی معتبر (در صورت عدم وجود قانون) قطعی نگردیده، اصل بر برائت متهم بوده و هر کس حق دارد در پناه قانون از امنیت لازم برخوردار باشد."
تفاوت قرار منع تعقیب با حکم برائت
برای بررسی مفهوم این که حکم برائت چیست، بایستی بیان کنیم که حکم برائت در زمانی صادر میشود که مدارک و ادله ارائه شده کافی نباشند تا متهم را به جرم متهم کنند. در این صورت، شاکی حق دارد اعتراض خود را در مورد حکم برائت ارائه دهد.
یکی از آثار اصل برائت، وقتی حکم برائت برای متهم از دادگاه صادر میشود، حتی قبل از صدور حکم قطعی، متهم باید فوراً آزاد شود.
در حال حاضر که با حکم برائت آشنا شدیم، باید تفاوت بین قرار منع تعقیب و حکم برائت را مورد بررسی قرار دهیم. گاهی اوقات ممکن است یک فرد بدون ارتکاب جرمی متهم شود. در این حالت، فرد متهم به عنوان مجرم در نظر گرفته میشود. اما در برخی موارد، ممکن است یک فرد به دلایلی در دادگاه برای جرمی متهم شود که اثبات آن صورت نگیرد و وی در واقع بی‌گناه باشد. در این صورت، به فرد متهم حکم برائت صادر خواهد شد.
تفاوت بین قرار منع تعقیب و حکم برائت را می‌توان با موردی مانند زمانی که فرد در حین ارتکاب یک جرم به طور مجروح شود، بیان کرد. در این حالت، پس از تاییدیه از سوی دادگاه، به فرد حکم قرار منع تعقیب صادر میشود.
اعاده حیثیت پس از تبرئه و مفهوم برائت
اعاده حیثیت پس از برائت رخ می‌دهد وقتی که فرد مورد نظر حکم برائت را از دادگاه دریافت کند. به طور کلی، حق اعاده حیثیت پس از برائت برای فرد فراهم میشود زمانی که اثبات مجرم بودن فرد ناممکن یا غیرممکن شود و نتواند به عنوان مجرم شناخته شود. حال سوال اینجاست که چگونه یک دادگاه می‌تواند در مورد مجرم بودن یا نبودن یک فرد قضاوت کند؟ به عبارت ساده‌تر، زمانی که دادگاه به این نتیجه برسد که فرد از جرم متهم شده بی‌گناه است، حکم برائت صادر میشود؟
در قانون کیفری، جرم‌ها و روش اثبات آنها مشخص میشود. این بخش از قانون تعیین میکند کدام اعمال را می‌توان جرم دانست و چگونه می‌توان آنها را اثبات کرد. بر اساس این قانون، تا زمانی که سه رکن اساسی شامل رکن مادی، رکن معنوی و رکن قانونی برای یک جرم اثبات شود، می‌توان فعل را جرم دانست و فاعل آن را مجرم شناخت. در صورتی که هر یک از این سه رکن اثبات نشود، می‌توان فرد متهم را تبرئه کرد.
رکن مادی در قانون کیفری به واقعیت آثار منفی و قابل اثبات فعل پرداخته و بررسی میکند که آیا فعلی که صورت گرفته است، دارای آثار منفی و قابل اثباتی است یا خیر. در واقع، اگر فعل مورد بررسی دارای آثار منفی و ضرر‌هایی باشد که قابل دیدن و اثبات کردن هستند، رکن مادی جرم اثبات میشود.
رکن معنوی نیز به نحوه عملکرد و نیت فاعل بر اساس دانش و آگاهی قبلی و نیت آشکار فعل توجه میکند. در صورتی که فعل عمداً و با آگاهی قبلی این کار را انجام داده باشد، رکن معنوی جرم تثبیت میشود. اما در صورتی که فعل به صورت سهوی و بی‌دانش رخ داده باشد، رکن معنوی به سوال می‌رود. البته، زیر سوال بردن رکن معنوی به تنهایی منجر به حکم تبرئه نمیشود و این مسئله به نوع جرم بستگی دارد.
در رکن قانونی، قوانین و مقرراتی که قانونگذار تعیین کرده است، به عنوان مبنا استفاده میشود. اگر یک فعل با موادی که قانون تعیین کرده است، در تعارض باشد، رکن قانونی جرم را تثبیت میکند.
با اتخاذ تمامی این سه رکن به صورت همزمان و اثبات آنها، می‌توان نتیجه گرفت که جرم انجام شده است.
در مورد اعاده حیثیت پس از برائت نیز، همان ارکان مادی، معنوی و قانونی مورد بررسی قرار می‌گیرند. اعاده حیثیت بر اساس جرم افترا مورد بررسی قرار می‌گیرد و برای ثابت کردن این جرم نیز نیاز است که این سه رکن به صورت همزمان اثبات شوند.
چنانچه نیاز به مشاوره متنی در این زمینه دارید میتوانید به سایت مشاوره حقوقی آنلاین وکیلوند مراجعه نمایید.
