قرابت سببی از مفاهیم مهم در حوزه حقوق خانواده است که در قانون مدنی ایران به آن پرداخته شده و پیامدهای مختلفی را در روابط اشخاص پدید می‌آورد. در این گفتار، تلاش میشود قرابت سببی به‌صورت کامل و ساده توضیح داده شود. همچنین درباره طبقات قرابت سببی، اقوام درجه یک، دو و سه، آثار قرابت سببی و یک جدول راهنما برای درک بهتر این موضوع صحبت خواهد شد. افزون بر آن، برخی مواد قانونی مرتبط نیز بیان می‌شوند تا شناخت روشنی از این مفهوم فراهم گردد.
قرابت چیست و چه اقسامی دارد؟
واژه قرابت به پیوند خویشاوندی گفته میشود. این پیوند گاهی بر پایه خون شکل میگیرد و گاهی نیز از طریق عقد ازدواج یا حتی از مسیر شیرخوردنِ کودک از زنی غیر از مادر تکوین می‌یابد. در قانون مدنی ایران، سه گونه قرابت پیش‌بینی شده است:
-
قرابت نسبی: این بُعد به خویشاوندی‌های خونی اشاره دارد. برای نمونه، رابطه میان پدر و فرزند یا رابطه میان دو خواهر، همگی زیرمجموعه قرابت نسبی هستند.
-
قرابت سببی: این نوع قرابت وقتی به‌وجود می‌آید که دو نفر پیمان نکاح منعقد می‌کنند و در نتیجه آن، همسر با خانواده یکدیگر ،از جمله پدر و مادر یا خواهر و برادر همسر در پیوند قانونی قرار می‌گیرند.
-
قرابت رضاعی: در این وضعیت، خویشاوندی بر پایه شیرخوردن محقق میشود. هنگامی که نوزادی طبق شرایطی مشخص از زنی به‌جز مادر خود شیر دریافت کند، میان او و آن زن، و نیز میان او و برخی بستگان آن زن، خویشاوندی رضاعی ایجاد میشود.
در میان این سه قسم، آنچه موضوع گفتار کنونی است، قرابت سببی است که در بعضی منابع فقهی از آن با عنوان «مُصاهره» نام می‌برند.
قرابت سببی چیست؟
می‌توان گفت وقتی قرارداد ازدواج دائمی یا موقت بین زن و مرد منعقد شود، علاوه بر این‌که آن دو به همدیگر مرتبط می‌شوند، شخص ازدواج‌کننده با خانواده همسر هم انسجام خویشاوندی سببی پیدا می‌کند.
بر اساس ماده 1033 قانون مدنی، هر کس در هر خط و هر درجه که با فردی قرابت نسبی داشته باشد، در همان خط و همان درجه با همسر او نیز قرابت سببی خواهد داشت.
به بیان ساده، اگر شخصی با مادر خود در خط صعودی درجه یک نسبی باشد، آن مادر در خط صعودی درجه یک سببی همسرِ او قرار میگیرد. بنابراین، خانواده هر یک از زوجین از دید حقوقی بخشی از خویشان سببی یکدیگر محسوب می‌شوند.
اهمیت این خویشاوندی در بسیاری فرهنگ‌ها و مقررات کاملاً آشکار است، زیرا با پیمان ازدواج، دو خانواده به شکل تازه‌ای به یکدیگر نزدیک می‌شوند.
البته باید دانست که خویشان سببیِ یک طرف، با خویشان سببیِ طرف دیگر قرابت مستقیم ندارند؛ پس مثلاً شوهران دو خواهر به همدیگر بستگی سببی نخواهند داشت (در عرف گاه از آنان به‌عنوان باجناق یاد میشود، اما از منظر حقوقی قرابت سببی ندارند.
طبقات قرابت سببی به چه صورت است؟
برای طبقه‌بندی بستگان سببی، ابتدا باید درجه‌های نسبی را شناخت. همان‌طور که ماده 1033 قانون مدنی تأکید دارد، هر کسی که با مردی یا زنی قرابت نسبی داشته باشد، با همسر او به همان درجه، قرابت سببی خواهد داشت. مثلاً اگر برادر زن در درجه دو نسبی زن باشد، با شوهر او نیز خویشاوند سببی درجه دو به‌شمار می‌آید.
به‌طور معمول، قرابت سببی مانند قرابت نسبی تا درجه سه بررسی میشود. در پیوند زن و شوهر، افراد زیر در دایره قرابت سببی قرار می‌گیرند:
-
درجه یک سببی: همسر، پدر و مادر همسر، فرزند همسر.
-
درجه دو سببی: پدربزرگ و مادربزرگ همسر، خواهر همسر، برادر همسر، نوه همسر و همچنین فرزندان هر کدام از افراد یادشده (در صورت در نظر گرفتن طبقه دو یا سه).
-
درجه سه سببی: عمو، دایی، عمه و خاله همسر (و اولاد آنان)، البته وقتی فاصله نسبی از شخص اصلی سه طبقه بشود، در همان ترتیب، خویشاوند سببی درجه سه محسوب می‌گردد.
این درجه‌بندی ها منوط به این است که یک‌باره با ازدواج، ارتباط سببی تا چه اندازه گسترده شود و هر شخص در چه جایگاهی از شجره‌نامه همسر قرار داشته باشد.
آثار قرابت سببی
هرچند این خویشاوندی بر اساس ازدواج شکل گرفته، اما پیامدهایی چند در روابط افراد ایجاد می‌کند. آثار قرابت سببی را می‌توان در چند بُعد توضیح داد:
-
اثر میان زن و شوهر
ماجرای اصلی در قرابت سببی، آغاز پیوند زن و شوهر است؛ آنان هسته اصلی رابطه سببی را شکل می‌دهند. به‌محض عقد نکاح، حقوق و تکالیفی بین زوج و زوجه برقرار میشود. در ماده 1103 قانون مدنی آمده که زن و شوهر باید با یکدیگر به نیکی معاشرت کنند. همچنین ماده 1104 قانون مدنی می‌گوید: زوجین باید در بنیان خانواده و تربیت فرزندانشان همیاری کنند.
از سوی دیگر، مرد مکلف به پرداخت نفقه، مهریه و اجرای وظایف دیگر خود در قبال همسر شده است. زن نیز باید ریاست شوهر بر امور کلی خانواده را بپذیرد (ماده 1114 و ماده 1117 قانون مدنی). در نتیجه، پیوند زناشویی مسئولیت‌هایی بر طرفین تحمیل می‌کند.
علاوه بر این موارد، زن و شوهر در صورت نکاح دائم از همدیگر ارث می‌برند. مطابق ماده 913 قانون مدنی، اگر شخص فوت کند و همسر او باقی باشد، سهمی از ترکه را به ارث خواهد برد. این بخش بستگی به داشتن فرزند یا نداشتن فرزند دارد. برای نمونه، در صورت نبود فرزند از طرف متوفی، شوهر تا نصف دارایی را میگیرد و زن تا یک‌چهارم؛ به‌عکس اگر فرزندی وجود داشته باشد، شوهر یک‌چهارم و زن یک‌هشتم را می‌برد.
-
اثر میان سایر خویشان سببی
رابطه‌ای که بین فرد و اقوام نسبیِ همسر ایجاد میشود، آثاری مثل ارث یا نفقه ندارد. مرد از پدرزنش ارث نمی‌برد و برعکس، پدرزن نیز از داماد ارث نخواهد برد. تکلیف نفقه نیز بین این اقوام مطرح نیست. البته احترام، روابط خانوادگی یا حمایت‌های معنوی امکان دارد شکل بگیرد، اما در چهارچوب قانون ملزم‌کننده نیست.
-
محدودیت‌های نکاح
یکی از پیامدهای مهم قرابت سببی درباره ممنوعیت ازدواج با برخی خویشان سببی است. مطابق ماده 1047 قانون مدنی، مرد نمی‌تواند با مادر و اجداد زن خود ازدواج کند. همچنین ازدواج مرد با زنانی که سابقاً همسر پدر یا پسر او بوده‌اند، به‌صورت همیشگی ممنوع اعلام گردیده است. در سوی دیگر، ازدواج زن هم با پسر و اجداد شوهر خود منع همیشگی دارد. علاوه بر این، طبق ماده 1048 قانون مدنی، در ایران هم‌زمان گرفتن دو خواهر در عقد (حتی عقد موقت) ممنوع دانسته شده است. ماده 1049 نیز اضافه می‌کند که هیچ کس نمی‌تواند دختر برادر زن یا دختر خواهر زن خود را بدون اجازه همسرش بگیرد.
-
لزوم رعایت حرمت در روابط خانوادگی
در فرهنگ حقوقی و عرفی ایران، کسانی که بر پایه قرابت سببی خویشاوند شده‌اند، معمولاً روابط خانوادگی تازه‌ای را تجربه می‌کنند که نیازمند احترام، همدلی و پرهیز از تنش است. ازدواج اغلب فراتر از یک پیوند شخصی میان زن و شوهر تلقی میشود و گاه دو خانواده را به هم پیوند می‌دهد؛ به همین علت، هماهنگی و درک متقابل در روابط سببی اهمیتی بسیار دارد. این موضوع بیشتر جنبه اخلاقی و فرهنگی دارد تا الزام قطعی قانونی.
جدول قرابت سببی
برای درک روشن‌تر درجه‌ها و دسته‌بندی کسانی که قرابت سببی دارند، می‌توان جدولی ساده در نظر گرفت. در این جدول، شخص «الف» را شوهر یا زن در نظر می‌گیریم و به درجات اشاره می‌کنیم:
|
افرادی که در این طبقه از قرابت سببی قرار می‌گیرند |
|
همسرِ شخص (خود زن یا مرد)، پدر و مادر همسر، فرزند همسر |
|
پدربزرگ و مادربزرگ همسر، خواهر همسر، برادر همسر، نوه همسر (همراه درجه‌های بعدی در صورت گسترده‌تر شدن شجره همسر) |
|
عمو، عمه، دایی، خاله همسر، فرزندان آن‌ها (چنانچه نسبت نسبی همسر سه طبقه فاصله پیدا کند) |
در درجه یک سببی، خویشانی دیده می‌شوند که بیشترین اثر را در زندگی فرد دارند. درجه دو و سه در واقع دایره‌های گسترده‌تر خانوادگی را شامل می‌شوند. همه این موارد در ماده 1033 قانون مدنی ریشه دارند که بیان می‌کند: “هر کس در هر خط و درجه که با فردی خویشاوندی نسبی داشته باشد، در همان خط و درجه با همسر او خویشاوند سببی به حساب می‌آید.”
منوعیت‌های ازدواج به دلیل قرابت سببی
بر اساس مواد قانونی، برخی ازدواج‌ها بر اثر قرابت سببی به‌طور همیشگی ممنوع می‌شوند. برای نمونه، طبق ماده 1047 قانون مدنی، مرد حق ازدواج همیشگی با مادر، مادربزرگ، و سایر اجداد زن را نخواهد داشت. همچنین ازدواج مرد با دختران زن خود (حتی از شوهر دیگر ) ممنوع مطلق است، البته به شرطی که بین زن و شوهر رابطه زناشویی رخ داده باشد. زن نیز به‌طور متناظر از ازدواج با دسته‌ای از خویشان مرد محروم میشود.
در کنار این ممنوعیت‌های قطعی، برخی ازدواج‌ها فقط در شرایطی خاص غیرممکن هستند؛ مثلاً طبق ماده 1049 قانون مدنی، مرد نمی‌تواند دختر برادر زن یا دختر خواهر زن خود را اختیار کند، مگر این‌که همسر او راضی باشد. از سوی دیگر، قانون‌گذار در موضوع مصاهره یا قرابت سببی، بر حرمت ازدواج هم‌زمان با دو خواهر نیز پافشاری کرده و با استناد به ماده 1048 قانون مدنی، این قبیل ازدواج‌ها را نادرست می‌داند .
سخن پایانی
قرابت سببی وقتی آفریده میشود که زن و مرد پیمان نکاح ببندند و در نتیجه‌اش، خویشاوندی جدیدی میان خانواده دو طرف شکل گیرد. این پیوند شباهتی به قرابت نسبی ندارد، چون بر روند خون و ولادت استوار نیست، بلکه بر محور ازدواج و آثار مرتبط با آن تکیه دارد.
افرادی که از سطح یک قرابت سببی به‌حساب می‌آیند، به زوج یا زوجه نزدیک‌تر و دارای اثرگذاری عمیق تری در زندگی خانوادگی‌اند. در درجه‌های بعدی، دامنه خویشاوندان دورتر همسر مطرح میشود که در مواد مختلف قانون مدنی کم و بیش شناخته شده‌اند.
گرچه آثار مالی همچون ارث و نفقه فقط میان زن و شوهر برقرار است و میان بستگان سببی دیگر چنین تعهدات مالی‌ای وجود ندارد، اما محدودیت های قانونی در ازدواج، بخش مهمی از این بحث را تشکیل می‌دهد. ممنوعیت نکاح با برخی خویشان سببی، نشان می‌دهد قانون قصد داشته که روابط خانوادگی سامانمند باقی بماند تا از آشفتگی های احتمالی در پیوندها جلوگیری کند.
در پایان، باید تأکید کرد که قرابت سببی در قانون مدنی ایران زیر مجموعه مهمی از روابط حقوقی در حوزه خانواده است. شناخت صحیح آن به درک قواعد ارث میان زن و شوهر، ممنوعیت های نکاح، وظایف متقابل زوجین و شکل تازه پیوند با خویشاوندان همسر کمک می‌کند. همچنین این بحث در کنار قرابت نسبی و رضاعی، ساختار خویشاوندی را در نظام حقوقی ایران تکمیل می‌سازد و موجب میشود افراد آگاهی دقیق‌تری از حدود و احکام زندگی خود داشته باشند؛ در صورت داشتن سوالات بیشتر و تخصصی در این موضوع، شما عزیزان می‌توانید با کارشناسان و وکلای تخصصی گروه وکیل‌وند در هر ساعت از شبانه‌روز تماس برقرار کنید.
