وقتی صحبت از حقوق و تکالیف زن و شوهر به میان می‌آید، «تمکین» یکی از اصلی‌ترین مفاهیم حقوقی است که مستقیماً بر مسائل مالی مانند نفقه تأثیر می‌گذارد. تمکین به دو شکل «عام» و «خاص» تعریف می‌شود که هرکدام ابعاد متفاوتی از زندگی مشترک را پوشش می‌دهند. رابطه این دو مفهوم، موضوع بسیار مهمی را در نظام حقوق خانواده مطرح می‌کند: نفقه در صورت عدم تمکین. به عبارت دیگر، قانون برای زنی که بدون دلیل موجه از انجام وظایف زناشویی (تمکین) خودداری کند، قواعد خاصی در خصوص استحقاق یا عدم استحقاق دریافت نفقه تعیین کرده است. تمکین عام به وظایف کلی زن در چارچوب خانواده، مانند اقامت در منزل مشترک و حسن معاشرت، اشاره دارد. در مقابل، تمکین خاص به طور مشخص به روابط زناشویی مربوط است. درک تفاوت این دو، برای آگاهی از حقوق زوجه و شرایط دریافت نفقه ضروری است و عدم رعایت آن می تواند پیامدهای قانونی مهمی به دنبال داشته باشد.
تعریف حقوقی تمکین
در حقوق خانواده، تمکین به معنای انجام وظایفی است که قانون و عرف بر عهده زن در زندگی مشترک قرار داده است. این مفهوم در واقع چارچوبی برای مشخص کردن تکالیف زوجین در برابر یکدیگر است تا بنیان خانواده حفظ شود. اگرچه تمکین بیشتر برای وظایف زن به کار می رود، اما مرد نیز وظایفی مانند حسن معاشرت و تأمین هزینه های زندگی را بر عهده دارد.
انواع تمکین
تمکین نقطه مقابل «نشوز» است. زنی که بدون دلیل قانونی و مشروع از وظایف خود سرپیچی کند، «ناشزه» نامیده می شود. در مطلبی دیگر به تفصیل درباره عاقبت طلاق زن ناشزه توضیح داده ایم. بر اساس قانون، تمکین شرط اصلی برای دریافت نفقه است. ماده ۱۱۰۸ قانون مدنی به صراحت بیان می کند: «هرگاه زن بدون مانع مشروع از ادای وظایف زوجیت امتناع کند، مستحق نفقه نخواهد بود». این وظایف به دو دسته کلی تقسیم می شوند: تمکین عام و تمکین خاص.
تمکین عام
تمکین عام به معنای پذیرش کلی ریاست مرد بر خانواده و اطاعت از او در امور مربوط به زندگی مشترک است. این نوع تمکین جنبه های عمومی زندگی را در بر می گیرد و مصادیق آن عبارت اند از:
-
اقامت در منزل مشترک: زن باید در خانه ای که شوهر برای زندگی مشترک انتخاب کرده است، سکونت کند. البته اگر حق تعیین مسکن ضمن عقد نکاح به زن داده شده باشد، او می تواند محل زندگی را انتخاب کند و این کار عدم تمکین محسوب نمی شود.
-
حسن معاشرت: رفتار نیکو و محترمانه با شوهر و تلاش برای حفظ آرامش و صمیمیت در خانواده از مصادیق مهم تمکین عام است.
-
اطاعت از شوهر در امور کلی خانواده: این موضوع شامل مواردی مانند پذیرش مدیریت مرد در تصمیم گیری های کلان خانواده می شود. البته این اطاعت مطلق نیست و نباید با شئونات اخلاقی و اجتماعی زن در تضاد باشد یا او را به انجام کار خلاف شرع و قانون مجبور کند.
-
عدم خروج از منزل بدون اجازه: خروج از منزل برای امور غیر ضروری نیازمند اجازه شوهر است. البته رفت و آمدهای ضروری مانند مراجعه به پزشک یا دیدار با خانواده در حد متعارف، مصداق عدم تمکین نیست.
اگر در خصوص مصادیق تمکین عام و یا اثبات آن در دادگاه دچار چالش شده اید، مشورت با یک وکیل خانواده می تواند مفید باشد.
تمکین خاص
تمکین خاص به طور مشخص به برقراری روابط زناشویی و پاسخ به نیازهای جنسی متعارف همسر اشاره دارد. این وظیفه نیز دوطرفه است، اما در قانون بیشتر بر تکلیف زن تأکید شده است. با این حال، زن در شرایطی کاملا قانونی و مشروع می تواند از تمکین خاص خودداری کند بدون آنکه ناشزه محسوب شود و حق نفقه اش از بین برود. این موارد عبارت اند از:
-
بیماری: اگر زن یا شوهر دچار بیماری مقاربتی یا هر بیماری دیگری باشند که رابطه زناشویی برای طرف مقابل خطرناک باشد، زن می تواند از رابطه خودداری کند.
-
دوران عادت ماهیانه و نفاس: در این دوران، ممانعت از برقراری رابطه زناشویی، شرعی و قانونی است.
-
وجود خطر جانی، مالی یا حیثیتی: اگر حضور در منزل شوهر یا تمکین از او برای زن خطر جانی، مالی یا شرافتی به همراه داشته باشد، زن می تواند منزل را ترک کند و تا زمان رفع خطر، نفقه او نیز قطع نخواهد شد.
-
استفاده از حق حبس: این مورد یکی از مهم ترین حقوق زن است که در ادامه به آن می پردازیم.
تمکین زن در دوران نامزدی
منظور از دوران نامزدی در عرف، همان دوران عقد و پیش از شروع زندگی مشترک زیر یک سقف است. طبق قانون، به محض جاری شدن صیغه عقد، تمام حقوق و تکالیف زوجین برقرار می شود. بنابراین، زن در دوران عقد نیز موظف به تمکین عام و خاص است.
اما یک استثنای بسیار مهم وجود دارد که به آن «حق حبس زوجه» می گویند. بر اساس ماده ۱۰۸۵ قانون مدنی، زن می تواند تا زمانی که مهریه اش را به طور کامل دریافت نکرده، از تمکین (به ویژه تمکین خاص) خودداری کند. این حق به شرطی قابل استفاده است که مهریه «حال» یعنی مهریه عندالمطالبه باشد و زن پیش از آن، با اختیار خود از شوهر تمکین خاص نکرده باشد. استفاده از حق حبس، زن را ناشزه نمی کند و حق نفقه او همچنان پابرجاست. اگر در این دوران مرد از پرداخت نفقه خودداری کند، زن می تواند از طریق قانونی اقدام کند. در چنین مواردی، کمک گرفتن از یک وکیل طلاق که در امور خانواده تخصص دارد، می تواند روند پیگیری حقوقی را ساده تر کند.
جمع بندی و نتیجه گیری
درک تفاوت های «تمکین عام» و «تمکین خاص» برای هر زوجی ضروری است. تمکین عام به پذیرش چارچوب کلی زندگی مشترک و ریاست مرد بر خانواده اشاره دارد، در حالی که تمکین خاص فقط به روابط زناشویی مربوط می شود. مهم ترین نتیجه حقوقی تمکین، برقراری حق نفقه برای زن است. عدم تمکین بدون دلیل مشروع، زن را «ناشزه» کرده و او را از دریافت نفقه محروم می کند.
با این حال، قانون موارد مشروعی مانند بیماری، خطر جانی و مهم تر از همه «حق حبس» را برای عدم تمکین زن به رسمیت شناخته است. اثبات نشوز زن در دادگاه فرآیندی پیچیده دارد و معمولا مرد باید ابتدا با ارسال اظهارنامه، زن را به بازگشت به زندگی مشترک دعوت کند. در صورت عدم بازگشت زن، مرد می تواند دادخواست «الزام به تمکین» بدهد و در صورت صدور حکم قطعی و عدم اجرای آن از سوی زن، گواهی نشوز صادر می شود. این گواهی می تواند زمینه ساز اجازه ازدواج مجدد برای مرد یا طرح دعوای طلاق زن ناشزه شود.
