همه چیز در مورد قوانین نفقه و چگونگی پرداخت آن به زوجه و اقارب

نفقه یعنی تأمین هزینه زندگی زن که شامل خانه، اثاثیه، منزل، غذا، لباس، دارو و درمان بوده که از زمان عقد دائم بر عهده شوهر است. محاسبه میزان نفقه بر مبنای شئونات خانوادگی زن، عرف و عادت ساکنان هر منطقه و وضع مالی مرد است. نفقه یعنی همه آن احتیاجات مادی که زن دارد و شوهر وی باید آن‌ها را برطرف کند. البته نفقه فقط به زن تعلق نمی‌گیرد، بلکه اقارب نیز تحت شرایطی از نفقه بهره‌مند می‌شوند. مبحث نفقه به دلیل گستردگی‌ای که دارد، از جمله مهم‌ترین مباحث در حقوق خانواده است و خیلی از اختلافات میان زوجین و حتی میان بستگان خانوادگی، به همین مسئله مربوط می‌شود. در همین راستا بر آن شدیم که در مطلب زیر، به صورت جامع قوانین نفقه را بررسی کرده و به سوالاتی که در این حوزه وجود دارد پاسخ دهیم. با ما همراه باشید.

شرایط دریافت نفقه

زن در صورت داشتن 2 شرط زیر مستحق دریافت نفقه است: 1- عقد دائمی باشد. 2- زن از مرد تمکین نماید.

در مورد اول اختلاف نظر وجود ندارد همچنان طبق ماده ۱۱۰۶ قانون مدنی: (نفقه زن در عقد دائم بر عهده زوجه است). در نتیجه در ازدواج موقت زن نفقه نمی گیرد مگر اینکه در زمان عقد شرط شده باشد. که نفقه ماهیانه‌ای است که مثلاً مرد به زوجه می دهد.
در خصوص شرط دوم، تمکین باید در هر زمان و مکان، چه در موارد تمکین عام و چه در موارد تکمین خاص، کامل باشد. بنابراین، تکمین ناقص یعنی مدتی تکمین و مدتی نکردن نکردن که بیهوده است. بر این اساس، ماده ۱۱۰۸ قانون مدنی مقرر می‌دارد: (اگر زن بدون مانع شرعی از انجام وظایف زناشویی امتناع کند مستحق نفقه نیست).
مانع شرعی یعنی: زن مستحق نفقه است حتی اگر به دلیل عذر شرعی مانند احرام بودن (در سفر زیارت خانه خدا و اعتکاف بودن) یا به دلیل عذری مثل بیماری نتواند از مرد تمکین کند. بنابراین حتی اگر در این شرایط از شوهرش تمکین نکند، باز هم باید نفقه او را بپردازد.

نفقه چیست و چه مصادیقی دارد؟

نفقه از نظر لغوی یعنی خرج کردن برای فرد مستحق نفقه یا تأمین هزینه‌های زندگی زن و فرزند توسط مرد، تا آنجایی که حرمت آن‌ها حفظ شود و نیازهایشان برطرف شود. این مفهوم در ماده 1107 قانون مدنی به شکل زیر تعریف شده است:

«نفقه عبارت است از همه نيازهاي متعارف و متناسب با وضعيت زن از قبيل مسكن، البسه، غذا، اثاث منزل و هزينه‌هاي درماني و بهداشتي و خادم در صورت عادت يا احتياج به واسطه نقصان يا مرض».

مواردی که در این ماده آمده جنبه انحصاری ندارد و صرفا مثال‌ هستند (ما هم قبلا مصادیق نفقه زن در سال 1402 را مفصل توضیح دادیم)، اما هر آنچه که طبق عرف و رسوم جاری جامعه مورد احتیاج زن باشد نفقه وی به حساب می‌آید و شوهر باید به عنوان کسی که وظیفه تامین معاش زن و فرزندان خود را بر عهده دارد، تمامی این نیازها را متناسب با عرف جامعه و حیثیت زن برای ایشان تامین نماید. حتی برخی اعتقاد دارند که هزینه آرایش معمول و عرفی زن نیز جزئی از نفقه است و پرداخت آن برعهده مرد خواهد بود.

هزینه کارشناسی نفقه چقدر است؟

در کنار تعیین مسئول پرداخت هزینه کارشناسی نفقه، میزان هزینه کارشناسی نفقه یکی از مهم ترین سوالات اشخاص درگیر در این دعوا است. به همین دلیل این قسمت در نظر دارد با مراجعه به بخشنامه تعرفه دستمزد کارشناسان رسمی دادگستری میزان این هزینه را بررسی کند و به این سوال، پاسخ داده خواهد شد که میزان هزینه کارشناس نفقه در سال 1401 چقدر است.
میزان هزینه و دستمزد کارشناس رسمی دادگستری در دعوای نفقه، در ماده 28 دستورالعمل رئیس قوه قضاییه، در خصوص تعرفه دستمزد کارشناسان رسمی دادگستری مشخص کرده است. با استناد به این ماده: (تعیین دستمزد نفقه جاریه زوجه و اقارب در هر مورد حداقل 000/000/2 ریال و حداکثر 000/000/30 ریال می باشد. )
در نتیجه همانطور که ملاحظه می شود، میزان هزینه کارشناسی نفقه در سال 1401 حداقل 200 هزار تومان و حداکثر 3 میلیون تومان است که توسط کارشناس رسمی دادگستری بر اساس میزان درخواستی نفقه تعیین شده که پس از تایید قاضی دادگاه باید توسط مسئول آن پرداخت شود.

معيار تعیين مقدار نفقه زوجه چيست؟

مهم ترین سوالی که در خصوص نفقه پیش می آید این است که معيار تعیين مقدار نفقه زوجه چيست؟ 

 پس از عقد دائم بین زوج و زوجه مهم ترین شرط دریافت نفقه تمکین زن در برابر شوهر است، که مرد را ملزم به پرداخت نفقه به زن می کند .

برخي نياز زن بر حسب زمان و مكان را معيار تايين نفقه دانسته اند. فقهاي اماميه، شأن زن را معیار قرار داده اند؛ آنان عقيده دارند در تايين نفقه زن، بايد شأن خانوادگي زوجه را در نظر گرفت؛ هرچند فراتر از نياز وي يا توان مالي زوج باشد. 

گروهي از فقهاي سني بر اين باورند که لازم است شأن زوج و زوجه باهم معيار تايين نفقه قرار بگيرد. 

بي شک بخش مهمی از دوام و سلامت نهاد خانواده در گرو تقسيم کار و مسؤوليت بین زوج و زوجه است . بر اساس احكام شرعي و قوانين موجود ، مسؤوليت تأمين هزينه هاي زندگي اعضاي خانواده از جمله( زوجه)، به عهده زوج است.

مبلغ نفقه زن چقدر است و نفقه زن چگونه محاسبه می شود؟

*حال سوال این است که مبلغ نفقه زن چقدر است و نفقه زن چگونه محاسبه می شود؟

برخی مواقع زن و مرد با هم به توافق می رسند مبنی بر اینکه مبلغ نفقه زن چقدر باشد . در این حالت ، دیگر دادگاه وارد موضوع محاسبه میزان نفقه زن نمی شود . اما اگر زن و مرد بر سر میزان نفقه زن به تفاهم نرسیده باشند ، دادگاه باید میزان نفقه زن در سال ۱۴۰۲ را محاسبه نماید . در این حالت ، قاضی پرونده ممکن است که به درخواست زن و یا مرد میزان نفقه زن را با صدور قرارکارشناسی به کارشناس تعیین نفقه ارجاع می دهد . این کارشناس و باید میزان نفقه را محسابه کند و به قاضی اعلام کند . نحوه محاسبه میزان نفقه زن توسط کارشناس نفقه هم با توجه به سن زن ، میزان تحصیلات ، شغل و شأن خانوادگی اوست ، میزان نفقه زن به لحاظ عرفی توسط کارشناس تعیین و حکم پردخت آن توسط دادگاه صادر می شود .

اگر نفقه توسط مرد (زوج) پرداخت نشود ضمانت اجرای آن چیست؟

عدم پرداخت نفقه زن موجب مشکلات عدیده ای در روابط خانوادگی می گردد. بدلیل اهمیتی که برای پرداخت نفقه در روابط بین زوجین متصور است ، پرداخت نفقه زن برای مردان الزام آور شده است . مطابق ماده 1106 قانون مدنی در عقد دائم نفقه زن به عهده شوهر است . 

این یکی از مزایایی است که قانونگذار برای زنان در نظر گرفته که در صورت وجود شرایط تعلق نفقه به زن پرداخت می شود . ضمانت اجرای عدم پرداخت نفقه توسط مرد به دو نوع حقوقی و کیفری درقانون پیش بینی شده است که در این مقاله به ضمانت اجرای حقوقی عدم پرداخت نفقه زن و ضمانت اجرای کیفری عدم پرداخت نفقه زن خواهیم پرداخت .

فرمول محاسبه نفقه زن

دعوای مطالبه نفقه در دادگاه یا شورای حل اختلاف توسط زنی مطرح می شود که در واقع می خواهد نفقه او به وی پرداخت شود. سوالی که ممکن است مطرح شود این است که مبلغ نفقه زن چقدر است ؟ پاسخ به این سوال مستلزم توضیح در مورد محاسبه میزان نفقه زن است .
مواقعی است که بین زن و مرد توافق می شود که مبلغ نفقه زن چقدر باشد. دادگاه ها دیگر در این حالت موضوع میزان نفقه زن را محاسبه نمی کنند . با این وجود، اگر زن و شوهر نتوانند در مورد میزان نفقه زن توافق کنند، دادگاه میزان نفقه زن را محاسبه می کند . در این حالت بسته به درخواست زن یا مرد، قاضی ممکن است: با صدور قرار کارشناسی، پرونده میزان نفقه زن را به کارشناس تعیین نفقه ارجاع نماید.
در این حالت ، میزان نفقه زن باید توسط کارشناس دادگاه محاسبه و به قاضی اعلام نماید . نحوه محاسبه میزان  نفقه زن با توجه به سن، میزان  تحصیلات، شغل و شأن خانوادگی توسط کارشناس نفقه ، میزان نفقه این زن را کارشناس بر اساس عرفی و عوامل دیگر تعیین می کند و توسط دادگاه حکم پرداخت آن صادر می گردد.

ضمانت اجرای حقوقی عدم پرداخت نفقه زن

مطابق ماده 1111 قانون مدنی زن می تواند در صورت استنکاف شوهر از دادن نفقه ، به محکمه رجوع کند . در این صورت محکمه میزان نفقه را معین و شوهر را به دادن آن محکوم خواهد کرد .

*بنابراین ، ضمانت اجرای حقوقی عدم پرداخت نفقه زن ناظر به حالتی است که زن از طریق دادگاه های حقوقی اقدام به ارائه دادخواست حقوقی مطالبه نفقه نموده و نفقه خود را مطالبه می کند که در این حالت در صورت وجود شرایط تعلق نفقه به زن ، مرد موظف به پرداخت نفقه به وی خواهد شد . بعلاوه اینکه اگر مرد به دلایلی نتواند نفقه زن را بپردازد ، برای زن حق طلاق بوجود خواهد آمد . 

*ضمانت اجرای کیفری عدم پرداخت نفقه زن 

مطابق ماده 53 قانون حمایت خانواده هرکس با داشتن استطاعت مالی نفقه زن خود را در صورت تمکین او ندهد یا از تأدیه نفقه سایر اشخاص واجب النفقه امتناع کند ، به حبس تعزیری درجه شش محکوم می شود .

*نفقه زن شاغل 

پرداخت نفقه زن شاغل به نوعی که نیازهای وی تامین شود ، بر عهده شوهر است . بر اساس قانون مدنی ، مرد موظف به تأمین نیازهای همسر خود از قبیل مسکن ، البسه ، نان ، اثاث منزل و هزینه های درمانی و بهداشتی در صورت عادت یا احتیاج می باشد . بنابراین ، میزان نفقه زن عبارت است از نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن . میزان نفقه زن شاغل نیز همینگونه است و مرد موظف به تامین آن است .

نفقه زن در دوران عقد 

*حق نفقه زن در دوران عقد به چه شکل است ؟(آیا به او تعلق می گیرد یا خیر ؟)

شاید تا به حال حق استفاده از حبس در توضیح نفقه را شنیده اید که زن می تواند علیرغم مفاد قانون از انجام وظایفی که در مقابل شوهر دارد یعنی تمکین عام و تمکین خاص تا وصول مهریه خودداری کند و ضمناً از حق نفقه بهره مند گردد.
اما در نهایت زنانی که در دوران عقد طلب  برای دریافت اقدام می نمایند، برای او مهم ترین سوال است که میزان مبلغ نفقه زن در دوران عقد چقدر است؟ در پاسخ باید توجه داشت که میزان مبلغ نفقه زن در دوران عقد برای هر زنی ثابت و مشخص نیست و در نتیجه هر پرونده و دعوای خاص را نظر کارشناس رسمی دادگستری تعیین می کند.

اصولا در دوران عقد زن و مرد در یک منزل سکونت ندارند و رابطه زناشویی زن و مرد تا قبل از ازدواج ، مرسوم نیست و به اصطلاح زوجه باکره است . بنابراین ، در اینجا نه تمکین عام محقق شده است و نه تمکین خاص . به همین دلیل است که برخی عقیده دارند که نفقه زن تنها پس از ازدواج به زن تعلق می گیرد و قبل از ازدواج یعنی در دوران عقد نفقه ای به زن تعلق نمی گیرد . اما چنین نکته ای قابل پذیرش نیست . چرا که بر اساس ماده 1102 قانون مدنی همین که نکاح به طور صحت واقع شد ، روابط زوجیت بین طرفین موجود و حقوق و تکالیف زوجین در مقابل همدیگر برقرار می شود.

لذا همین که عقد ازدواج بسته شد و زن و مرد پای سند ازدواج را امضا کردند ، حقوق و تکالیف مشترک زن و مرد برقرار می شود . یکی از این حقوق ، حق نفقه زن می باشد که مرد مکلف به پرداخت آن در مقابل زن است.

نفقه زن بعد از طلاق

 * تکلیف نفقه زن بعد از طلاق چیست ؟

 برخلاف اینکه مرد ملزم به پرداخت نفقه فرزندان بعد از طلاق می باشد ، بعد از طلاق زن و مرد ، مرد دیگر الزامی به پرداخت نفقه به همسر سابق خود را نخواهد داشت . به دلیل اینکه پرداخت نفقه به زن به دلیل سکونت مشترک زن و مرد پرداخت می شده است و حال که زن و مرد از هم جدا شده اند ، مرد موظف به پرداخت نفقه نیست . حتی در صورتی هم که زن و مرد از هم طلاق نگرفته باشند ، اما زن تمکین نکند ، باز هم مرد الزامی به پرداخت نفقه به زن ندارد .

نفقه در عقد موقت (صیغه منقطع)

-به موجب ماده 1113 قانون مدنی در عقد موقت زن حق نفقه ندارد ؛ مگر اینکه شرط شده باشد یا عقد بر مبنای آن جاری شده باشد .

نفقه فرزند بعد از طلاق

موضوع نفقه فرزند مشترک یکی از مسائل مالی است که زوجین در هنگام جدایی یا طلاق باید در مورد آن صحبت کنند. این مادر است که حضانت فرزند پسر یا دختر تا 7 سالگی را بر عهده دارد و ضمناً شخص مذکور موظف است در حد عرف هزینه های فرزند مشترک را بپردازد. تأمین نفقه فرزند ذکور تا 18 سالگی و اناث تا زمانی که ازدواج نکرده باشد بر عهده پدر است. مخارج و هزينه هاي تحصيلات عاليه در صورت ادامه تحصيل ذکور بعد از 18 سالگي به عهده پدر مي باشد. در صورتی که پدر نفقه فرزند را نپردازد و و مستطیع هم باشد، قانونگذار برای پدر تا 6 ماه حداکثر حبس در نظر گرفته است که بر اساس ماده 22 قانون حمایت از خانواده، از 3 ماه و یک روز تا پنج ماه و پنج روز و در قانون مجازات اسلامی اسبق در ماده 642 آن مجازات حبس از 3 ماه و  یک روز تا یک سال را تعیین کرده بود. لکن در قانون حمایت خانواده سال ۱۳۹1 میزان حداکثر مجازات 6 ماه است نحوه شکایت فرزندان ابتدا به دادسرا و سپس در دادگاه های خانواده یا برحسب نظریه در شورای حل اختلاف مطرح می شود که پدر در صورت امتناع از پرداخت نفقه مجازات می شود.
پس از طلاق، توافق زوجین تعیین کننده مسیر است. چون اگر حکم طلاق مبنی بر این باشد که حضانت و مخارج فررند را مادر بر عهده گرفته باشد همین امر جاری و صحیح است. پس در صورتی که مادر پس از طلاق به نگهداری فرزندان رضایت دهد و پدر نفقه بدهد نیز همین شرط جاری است.

در صورت توافق نفقه باید با توافق والدین تعیین شود و در صورت عدم توافق می توان با مراجعه به شورای حل اختلاف نفقه را مطالبه کرد که شورا موضوع را به کارشناس دادگستری ارجاع دهد و کارشناس پس از بررسی کامل پرونده میزان نفقه را تعیین می کند. یکی از کارشناسانی که از طریق شورای اصناف منصوب می شود که او کارشناس نفقه فرزند است که در صورت اعتراض، روند تا سه مرحله قابل پیگیری است.
از بدو تولد فرزند ذکور تا 18 سالگی و همچنین تا زمان ازدواج دختر، نفقه فرزندان متعلق به عهده پدر است لکن دختر ممکن است شوهر متوفی داشته باشد که مستمری شوهر به فرزند و همسرش داده می شود با این وجود، طبق مصوبه شورای اسلامی، نفقه زن مطلقه ای که از همسر متوفی حقوق مستمری دریافت می کند از عهده پدر کسر می شود و نفقه فرزند پسر پس از طلاق تا سن 18 سالگی و سپس ادامه تحصیلات همچنان بر عهده پدر است.