مطابق ماده ۷۹۵ قانون مدنی ؛هبه عقدی است که به موجب آن یک نفر مالی را به طرف مقابل تملیک می‌کند تملیک کننده را واهب و طرف دیگر یعنی شخصی را که مالی به مالکیت او درآمده متهب و مالی را که مورد هبه است عین موهوبه می‌گویند .
اوصاف عقد هبه
✓ عقد تملیکی است زیرا موجب انتقال مالکیت عین موهوبه به متهب می‌شود.
✓ عقدی لازم است.
✓ عقد عینی است یعنی قبض شرط صحت است.
✓فوریت قبض لازم نیست اما بین قبض و ایجاب و قبول باید توالی عرفی برقرار باشد .
✓ بلاعوض و مجانی است البته می‌توان در آن شرط عوض درج کرد .
✓واهب باید مالک عین مال موهوبه باشد.
آیا جهیزیه زن هبه او به مرد تلقی می شود ؟
خیر ، آوردن جهیزیه توسط زن نوعی اذن در انتفاع برای مرد ایجاد می کند و هبه بودن آن نیازمند تصریح است.
رجوع واهب از هبه
هبه از جانب متهب قابل رجوع نیست اما از جانب واهب جز در استثنائاتی قابل رجوع است این رجوع با فسخ تفاوت‌هایی دارد برای مثال اگر شخصی که دارنده حق فسخ است فوت کند حق فسخ علی الاصول به وراث او می‌رسد اما اگر واهب فوت کند حق رجوع به ورثه نمیرسد.
در چه مواردی واهب نمی‌تواند از هبه رجوع کند ؟
مطابق ماده ۸۰۳ قانون مدنی واهب در این موارد نمی‌تواند از هبه رجوع کند؛
بعد از قبض نیز واهب میتواند با بقاء عین موهوبه از هبه رجوع کند مگر در موارد ذیل:
۱) در صورتی که متهب پدر یا مادر یا اولاد واهب باشد.
۲) در صورتی که هبه معوض بوده و عوض هم داده شده باشد.
۳) در صورتی که عین موهوبه از ملکیت متهب خارج شده یا متعلق حق غیر واقع شود خواه قهراً مثل اینکه عین موهوبه برهن داده شود.
۴) در صورتی که در عین موهوبه تغییری حاصل شود.
بخشش طلب
آیا بخشش طلب به معنای هبه است یا با هبه متفاوت است ؟
برای بررسی این موضوع ابتدا باید تعریفی از بخشش طلب ارایه کنیم ؛
بخشش طلب به این معناست که شخصی طلبکار طلب خود را به مدیون یا به شخص ثالثی ببخشید درخصوص بخشش طلب با دو بخشش طلب مواجهیم؛
۱-بخشش طلب به مدیون: بخشش طلب به مدیون یعنی دائن طلب خود را به همان مدیونی که او از او طلبکار است می بخشد این امر موجب می‌شود که آن مدیون دارنده طلب شود و در نتیجه به واسطه مالکیت مافی الذمه بری شود در این خصوص باید توجه داشت که؛
✓بخشش طلب به مدیون برخلاف دیگر اقسام هبه نیاز به قبض و اقباض ندارد.
✓ براساس ماده ۸۰۶ قانون مدنی ،بخشش طلب به مدیون قابل رجوع نیست.
۲_بخشش طلب به شخص ثالث: بخشش طلب به شخص ثالث یعنی دائن طلب خود را به شخص ثالثی می بخشد این امر موجب می‌شود که از این پس آن شخص ثالث دارنده طلب تلقی شود و بتواند به مدیون رجوع کند .
در این خصوص باید توجه داشت که ؛
✓ بخشش طلب به ثالث بر خلاف بخشش طلب به مدیون عقدی عینی است و نیاز به قبض و اقباض دارد قبض و اقباض عرفی در این خصوص کافی است و همین که طلبکار اصلی اسناد طلب را به شخص ثالث تحویل دهد قبض و اقباض محقق شده است.
✓ در قانون فقط بخشش طلب به مدیون غیرقابل رجوع دانسته شده است بنابراین بخش طلب به ثالث قابل رجوع است.
ابطال هبه نامه
اساساً هبه چیزی است که شما بدون معاوضه می دهید، می تواند انعام، بخشش، هدیه یا صدقه باشد. منظور از «هبه» در اصطلاح حقوقی عقدی است که به موجب آن صاحب مال آن را مجانی به دیگری تملیک کند.
قانونگذار مواد 795 تا 807 قانون مدنی را برای تبیین و تعریف شرایط هبه تعیین کرده و با توجه به شرایط خاصی که در قوانین ما وجود دارد، هبه یک عقود معین محسوب می شود.
در ماده ۷۹۵ قانون مدنی هبه عقدی است که شخصی به دیگری مالی را مجانی تمليک کند.
در عقد هبه، تمليک كننده به عنوان واهب، طرف دیگر عقد را به عنوان را متهب (يا موهب له) و مال هبه را به عنوان عين موهوبه می گویند.
هبه عقدی است مجانی. معوض بودن هبه البته امکان پذیر است؛ یعنی متهب (منتقل اليه) متعهد می شود که کاری را به نفع انتقال دهنده یا هر شخص ثالثی که واهب بخواهد انجام دهد و یا به آن ها مالی را منتقل کند. در حالی که شرط عوض هبه دارد، ماهیت مجانی آن دست نخورده باقی می ماند.
تملیکی بودن یکی دیگر از ویژگی های عقد هبه است. مالکیت عین موهوبه به موجب قرارداد هبه با ایجاب و قبول و قبض به متهب منتقل می شود. همچنین هبه تنها زمانی واقع می شود که متهب آن را قبول و قبض کند طبق مواد 798 و 802 قانون مدنی و در صورت فوت متهب یا واهب قبل از قبض، هبه باطل است. در مورد عقد هبه، عقد عینی است.
ماده 803 قانون مدنی یکی دیگر از ویژگی های عقد هبه را ذکر می کند: که قابل رجوع بـودن هبه است. با این وجود، این اصل استثنائات زیادی دارد که در این ماده به آنها پرداخته می شود.
به موجب این ماده واهب حتی پس از قبض میتواند با بقاء عین موهوبه از هبه رجوع کند، مگر در موارد زیر:
قانونگذار مواد 795 تا 807 قانون مدنی را برای تبیین و تعریف شرایط هبه تعیین کرده و با توجه به شرایط خاصی که در قوانین ما وجود دارد، هبه یک عقود معین محسوب می شود.
در ماده ۷۹۵ قانون مدنی هبه عقدی است که شخصی به دیگری مالی را مجانی تمليک کند.
در عقد هبه، تمليک كننده به عنوان واهب، طرف دیگر عقد را به عنوان را متهب (يا موهب له) و مال هبه را به عنوان عين موهوبه می گویند.
هبه عقدی است مجانی. معوض بودن هبه البته امکان پذیر است؛ یعنی متهب (منتقل اليه) متعهد می شود که کاری را به نفع انتقال دهنده یا هر شخص ثالثی که واهب بخواهد انجام دهد و یا به آن ها مالی را منتقل کند. در حالی که شرط عوض هبه دارد، ماهیت مجانی آن دست نخورده باقی می ماند.
تملیکی بودن یکی دیگر از ویژگی های عقد هبه است. مالکیت عین موهوبه به موجب قرارداد هبه با ایجاب و قبول و قبض به متهب منتقل می شود. همچنین هبه تنها زمانی واقع می شود که متهب آن را قبول و قبض کند طبق مواد 798 و 802 قانون مدنی و در صورت فوت متهب یا واهب قبل از قبض، هبه باطل است. در مورد عقد هبه، عقد عینی است.
ماده 803 قانون مدنی یکی دیگر از ویژگی های عقد هبه را ذکر می کند: که قابل رجوع بـودن هبه است. با این وجود، این اصل استثنائات زیادی دارد که در این ماده به آنها پرداخته می شود.
به موجب این ماده واهب حتی پس از قبض میتواند با بقاء عین موهوبه از هبه رجوع کند، مگر در موارد زیر:
- در مورد متهب که پدر یا مادر یا فرزندان واهب باشد.
- اگر هبه معوض بوده و به صورت عوض هم داده شده باشد.
- در صورتی که عین موهوبه متهب از ملکیت خود خارج گردیده یا متعلق حق غیر واقع شود خواه قهراً مثل اینکه عین موهوبه به رهن داده شود شود (خواه اختیارا)
- 4- در صورت تغییر عین موهوبه
هبه بعد از فوت
در مورد امکان ابطال هبه بعد از فوت واهب باید توجه داشت که ابطال هبه با رجوع از هبه متفاوت است.
در نتیجه در ابطال هبه، عقد منعقد نمی شود، زیرا شرایط وجود دارد و در رجوع از هبه نیز عقد به درستی بین طرفین منعقد شده و تا زمان رجوع واهب نیز آثاری مانند عقد هبه را خواهد داشت.
عقد هبه در موارد زیر قابل ابطال است: فوت واهب یا متهب قبل از قبض و تصرف مال موهوبه، ناتوانی واهب، عدم مالکیت واه نسبت به مال موهوبه، احراز جعلی بودن هبه نامه و انعقاد عقد هبه. از یک قرارداد ساختگی
در نتیجه، پس از فوت واهب، امکان ابطال هبه وجود دارد ، اما رجوع از هبه بعد از فوت یکی از طرفین امکان پذیر نیست.
در نتیجه در ابطال هبه، عقد منعقد نمی شود، زیرا شرایط وجود دارد و در رجوع از هبه نیز عقد به درستی بین طرفین منعقد شده و تا زمان رجوع واهب نیز آثاری مانند عقد هبه را خواهد داشت.
عقد هبه در موارد زیر قابل ابطال است: فوت واهب یا متهب قبل از قبض و تصرف مال موهوبه، ناتوانی واهب، عدم مالکیت واه نسبت به مال موهوبه، احراز جعلی بودن هبه نامه و انعقاد عقد هبه. از یک قرارداد ساختگی
در نتیجه، پس از فوت واهب، امکان ابطال هبه وجود دارد ، اما رجوع از هبه بعد از فوت یکی از طرفین امکان پذیر نیست.
هبه دست نویس
در این قسمت قصد داریم با یک سوال مسئله هبه دست نویس را برای شما عزیزان توضیح دهیم:
سوال:
با سلام
به صورت دست نویس (متن دست نویس توسط شخص دیگری نوشته شده است) پدر به دختر و داماد خود ملکی را هدیه داده و زیر آن را امضا نموده و چند تن از بستگان متهب(داماد) نیز به عنوان شاهد زیر این دست نوشته امضا نموده اند اما واهب پس از مدتی فوت کرد و دختر و داماد هم طلاق گرفتند و نام واهب فوت شده نیز صاحب سند ملک بوده است.
حال آیا فکر می کنید داماد می تواند ملک هدیه شده را با نوشته دست نویس امضا شده تملک کند یا خیر؟ و آیا این هبه قابل رجوع و بازگرداندن است یا خیر؟ (با توجه به اینکه ادعای متهب قبلاً یک بار توسط دادگاه رد شده است)
جواب:
با سلام
متن دست نویس که بین طرفین تنظیم شده، اسناد عادی محسوب می شوند و می توان از آنها در محاکم استفاده کرد این هبه در این مورد باید توسط ورثه تنفیذ گردد. در صورت فوت یکی از طرفین، هدیه قابل رجوع نیست.
سوال:
با سلام
به صورت دست نویس (متن دست نویس توسط شخص دیگری نوشته شده است) پدر به دختر و داماد خود ملکی را هدیه داده و زیر آن را امضا نموده و چند تن از بستگان متهب(داماد) نیز به عنوان شاهد زیر این دست نوشته امضا نموده اند اما واهب پس از مدتی فوت کرد و دختر و داماد هم طلاق گرفتند و نام واهب فوت شده نیز صاحب سند ملک بوده است.
حال آیا فکر می کنید داماد می تواند ملک هدیه شده را با نوشته دست نویس امضا شده تملک کند یا خیر؟ و آیا این هبه قابل رجوع و بازگرداندن است یا خیر؟ (با توجه به اینکه ادعای متهب قبلاً یک بار توسط دادگاه رد شده است)
جواب:
با سلام
متن دست نویس که بین طرفین تنظیم شده، اسناد عادی محسوب می شوند و می توان از آنها در محاکم استفاده کرد این هبه در این مورد باید توسط ورثه تنفیذ گردد. در صورت فوت یکی از طرفین، هدیه قابل رجوع نیست.
شرایط هبه ملک
برای عقد قرارداد هبه باید شرایط زیر رعایت شود:
برای تصرف و تملک در مال خود، واهب یا کسی که صاحب ملک است باید، اهلیت داشته باشد. واهب نباید صغیر یا مجنون باشد و بتواند مال خود را غیر بدهد.
ورشکسته نباشد؛ در غیر این صورت پذیرش عقد این قرارداد وجود نخواهد داشت.. مثلا اگر شخصی ورشکسته و بدهکار باشد و اموال خود را به همسرش واگذار کند، بدیهی است که برای فرار از از پرداخت دین خود این کار را کرده است.
عین موهوبه یا ملک در وثیقه طلب یا رهن بانک یا جای دیگر نباشد. ملک یا اموال واهب در صورتی که رهن یا وثیقه بدهی باشد قابل هبه نیست و در صورت تنظیم چنین قراردادی فاسخ می شود هیچ راهی وجود ندارد واهب بتواند ملک را از رهن آزاد کند مگر اینکه بدهی و دین خود را پرداخت کند.
عموماً شخصی که مال به اوبخشیدمی شود (متهب) باید آن را را به قبض خود دربیاورد و از واهب بگیرد. تا زمانی که عین موهوبه در دست و اختیار متهب نباشد و گیرنده آن را نپذیرد، هبه انجام نشده است.
در صورت متهب و واهب قبل از قبض مال (تصرف مال) قرارداد طبق قانون فسخ می شود. چون عین موهوبه باید با اراده و اجازه واهب انجام شود و در صورت فوت و محجور شدن واهب قبل از قبض مال، معامله تکمیل نخواهد شد با توجه به اینکه عقد مذکور طبق قانون قابل انکار است.
در صورتی متهب محجور شود قرارداد باز هم انجام می شود با توجه به اینکه شخص متهب می تواند ولی یا نماینده خود را برای تحویل موهوبه معرفی کند اما در صورت فوت وی امکان این قرارداد به سرانجام نخواهد رسید.
در صورتی که واهب با رضایت و اراده خود عین موهوبه را به متهب بدهد، قبض مجدد پس از آن صورت نمی گیرد.
اما گاهی اوقات اوقات واهب یا مالک در تنظیم متن قرارداد برای متهب شروطی را تعیین می کند که هبه بر حسب وجود یا عدم وجود این شرایط در قرارداد به دو نوع تقسیم می شود. اگرچه این شرایط وجود دارد، اما باعث آن نمی شود یعنی هبه بدون در نظر گرفتن شرطی بودن یا نبودن داده می شود.
برای تصرف و تملک در مال خود، واهب یا کسی که صاحب ملک است باید، اهلیت داشته باشد. واهب نباید صغیر یا مجنون باشد و بتواند مال خود را غیر بدهد.
ورشکسته نباشد؛ در غیر این صورت پذیرش عقد این قرارداد وجود نخواهد داشت.. مثلا اگر شخصی ورشکسته و بدهکار باشد و اموال خود را به همسرش واگذار کند، بدیهی است که برای فرار از از پرداخت دین خود این کار را کرده است.
عین موهوبه یا ملک در وثیقه طلب یا رهن بانک یا جای دیگر نباشد. ملک یا اموال واهب در صورتی که رهن یا وثیقه بدهی باشد قابل هبه نیست و در صورت تنظیم چنین قراردادی فاسخ می شود هیچ راهی وجود ندارد واهب بتواند ملک را از رهن آزاد کند مگر اینکه بدهی و دین خود را پرداخت کند.
عموماً شخصی که مال به اوبخشیدمی شود (متهب) باید آن را را به قبض خود دربیاورد و از واهب بگیرد. تا زمانی که عین موهوبه در دست و اختیار متهب نباشد و گیرنده آن را نپذیرد، هبه انجام نشده است.
در صورت متهب و واهب قبل از قبض مال (تصرف مال) قرارداد طبق قانون فسخ می شود. چون عین موهوبه باید با اراده و اجازه واهب انجام شود و در صورت فوت و محجور شدن واهب قبل از قبض مال، معامله تکمیل نخواهد شد با توجه به اینکه عقد مذکور طبق قانون قابل انکار است.
در صورتی متهب محجور شود قرارداد باز هم انجام می شود با توجه به اینکه شخص متهب می تواند ولی یا نماینده خود را برای تحویل موهوبه معرفی کند اما در صورت فوت وی امکان این قرارداد به سرانجام نخواهد رسید.
در صورتی که واهب با رضایت و اراده خود عین موهوبه را به متهب بدهد، قبض مجدد پس از آن صورت نمی گیرد.
اما گاهی اوقات اوقات واهب یا مالک در تنظیم متن قرارداد برای متهب شروطی را تعیین می کند که هبه بر حسب وجود یا عدم وجود این شرایط در قرارداد به دو نوع تقسیم می شود. اگرچه این شرایط وجود دارد، اما باعث آن نمی شود یعنی هبه بدون در نظر گرفتن شرطی بودن یا نبودن داده می شود.
منبع ؛«کتاب آموزش جامع حقوق مدنی، دکتر محمد مهدی توکلی»
