طبق قانون مدنی ایران، شرط اصلی برای ارث بردن، زنده بودن وارث در لحظه فوت مورث (شخصی که ارث از او به جا مانده) است. به محض اینکه پدر فوت میکند، مالکیت اموال او به صورت قانونی و فوری به تمام ورثه زنده، از جمله فرزندش، منتقل میشود. حتی اگر این فرزند چند دقیقه یا چند ساعت بعد از پدر از دنیا برود، او در همان لحظه فوت پدر، مالک سهم خود شده است. در نتیجه، این سهم‌الارث دیگر به سایر ورثه پدر باز نمی‌گردد، بلکه جزئی از اموال خود فرزند فوت‌شده محسوب شده و به ورثه قانونی خود او (مانند همسر و فرزندانش) میرسد.
البته قبل از فوت پدر نیز قوانین برای این موضوع وجود دارد که در مقاله واگذاری اموال قبل از فوت به صورت مفصل به آن پرداخته ایم.
تعریف ارث و اصول حاکم بر تقسیم ترکه
وقتی فردی از دنیا می‌رود، تمام داراییهای مثبت (مانند خانه، ماشین، پول نقد) و داراییهای منفی (مانند بدهی‌ها و دیون) او باقی می‌ماند. به این مجموعه اموال و بدهی‌ها، «تَرَکه» یا «ماترک» گفته میشود. «ارث» در واقع آن بخش خالص از ترکه است که پس از پرداخت بدهی‌ها و انجام وصیت متوفی، به بازماندگان قانونی او تعلق می‌گیرد.
قانون برای تقسیم ارث، اصول مشخصی دارد. مهمترین اصل، طبقه‌بندی ورثه است. قانون مدنی ورثه خویشاوند را به سه طبقه اصلی تقسیم میکند.
-
طبقه اول: پدر، مادر، فرزندان و نوه‌ها.
-
طبقه دوم: پدربزرگ‌ها، مادربزرگ‌ها، خواهر، برادر و فرزندان آن‌ها.
-
طبقه سوم: عموها، عمه‌ها، دایی‌ها، خاله‌ها و فرزندان آن‌ها.
یک قانون بسیار مهم در اینجا حاکم است: وجود حتی یک نفر از ورثه در طبقه بالاتر، تمام افراد طبقات بعدی را از ارث محروم میکند. برای مثال، اگر پدر فوت شده حتی یک فرزند (طبقه اول) داشته باشد، برادر و خواهر او (طبقه دوم) هیچ سهمی از ارث نخواهند برد. علاوه بر خویشاوندان، همسر دائمی متوفی نیز همیشه و در کنار تمام طبقات، سهم‌الارث خود را دریافت میکند.
البته در این مسیر تقسیم ارث موانعی وجود دارد که موانع ارث موضوع بحث این مقاله ما نیست.
تعیین سهم‌الارث همسر (مادر خانواده)
همسر دائمی متوفی یکی از ورثه اصلی است که سهم او قبل از تقسیم اموال بین دیگران مشخص میشود. میزان سهم‌الارث همسر (زوجه) به یک عامل مهم بستگی دارد و آن: وجود یا عدم وجود فرزند برای متوفی.
-
در صورت وجود فرزند برای متوفی: سهم همسر «یک‌هشتم» (۱/۸) از اموال است. این اموال شامل کلیه داراییهای منقول (مانند پول، طلا و خودرو) و قیمت اموال غیرمنقول (مانند ارزش ساختمان و زمین) میشود.
-
در صورت عدم وجود فرزند برای متوفی: سهم همسر به «یک‌چهارم» (۱/۴) افزایش پیدا میکند.
نکته مهم این است که اگر مردی چند همسر دائمی داشته باشد، همین سهم یک‌هشتم یا یک‌چهارم به طور مساوی بین همه همسران تقسیم خواهد شد.
قانون تقسیم ارث پدر بین فرزندان
پس از کسر سهم همسر و والدین متوفی (در صورت زنده بودن)، باقی مانده ترکه بین فرزندان تقسیم میشود. قانون تقسیم ارث بین فرزندان بر اساس جنسیت آن‌ها تفاوت قائل میشود. بر اساس ماده ۹۰۷ قانون مدنی، پسر دو برابر دختر ارث می‌برد.
برای درک بهتر، این‌گونه محاسبه میشود که سهم یک پسر معادل سهم دو دختر در نظر گرفته میشود. برای مثال، اگر متوفی یک پسر و یک دختر داشته باشد، کل ماترک باقی مانده به سه قسمت تقسیم میشود؛ دو قسمت به پسر و یک قسمت به دختر میرسد.
-
اگر متوفی فقط یک فرزند داشته باشد: چه دختر باشد و چه پسر، تمام ماترک باقی مانده پس از کسر سهم سایر ورثه (مثل همسر) به او تعلق می‌گیرد.
-
اگر همه فرزندان هم‌جنس باشند: یعنی همه پسر یا همه دختر باشند، ترکه به طور مساوی بین آن‌ها تقسیم میشود.
این قاعده (پسر دو برابر دختر) شایع‌ترین فرمول در تقسیم ارث بین فرزندان است و هیچ قانون جدیدی مبنی بر تساوی سهم دختر و پسر تصویب نشده است.
سهم‌الارث پدر و مادر متوفی
اگر در زمان فوت یک شخص، پدر و مادر او (یعنی پدربزرگ و مادربزرگ فرزندان) زنده باشند، آن‌ها نیز از ورثه طبقه اول محسوب می‌شوند و سهم مشخصی دارند. سهم آن‌ها نیز به وجود فرزند برای متوفی بستگی دارد.
-
اگر متوفی فرزند داشته باشد: سهم هر یک از پدر و مادر، «یک‌ششم» (۱/۶) از کل ترکه است.
-
اگر متوفی فرزندی نداشته باشد: در این حالت، مادر یک‌سوم (۱/۳) و پدر دوسوم (۲/۳) از ترکه را به ارث می‌برند. البته اگر مادر به دلایلی مانند وجود خواهر و برادر برای متوفی، «حاجب» داشته باشد، سهم او به یک‌ششم کاهش پیدا میکند و مابقی به پدر میرسد.
بنابراین، ابتدا سهم همسر، پدر و مادر متوفی محاسبه و پرداخت میشود و سپس باقی مانده اموال طبق قوانین گفته شده بین فرزندان تقسیم می‌گردد.
موانع قانونی ارث و شرایط محرومیت از ارث
وراثت همیشه به صورت خودکار اتفاق نمی‌افتد. قانون شرایطی را پیش بینی کرده است که در صورت وقوع، یک وارث از گرفتن ارث محروم میشود. این موارد «موانع ارث» نامیده می‌شوند و مهمترین آن‌ها عبارتاند از:
-
قتل عمدی مورث: اگر وارثی، مورث خود را به صورت عمدی به قتل برساند، از ارث او محروم میشود. این قانون برای جلوگیری از سوء استفاده و طمع ورزی وضع شده است. البته قتل غیرعمد یا قتلی که برای دفاع مشروع صورت گرفته باشد، مانع ارث نیست.
-
کفر: بر اساس قوانین ایران، فرد غیر مسلمان از مسلمان ارث نمی‌برد. اگر در میان ورثه یک فرد مسلمان، شخصی غیر مسلمان وجود داشته باشد، آن شخص سهمی نخواهد برد، حتی اگر از نظر طبقه ارث بر دیگران اولویت داشته باشد.
-
لعان: اگر مردی همسر خود را متهم به زنا کند و فرزندی را که در زمان زوجیت به دنیا آمده انکار کند و این موضوع در دادگاه از طریق مراسم «لعان» ثابت شود، آن پدر و فرزند دیگر از یکدیگر ارث نمی‌برند.
-
ولادت از زنا: فرزندی که حاصل یک رابطه نامشروع است، از پدر و مادر و اقوام آن‌ها ارث نمی‌برد.
این موانع، استثناهایی بر قواعد کلی ارث هستند و صلاحیت قانونی وارث را برای دریافت سهم‌الارث از بین می‌برند.
روش‌های تقسیم عملی ترکه
پس از فوت فرد، ورثه برای تقسیم اموال باید مراحل قانونی را طی کنند. اولین و ضروری‌ترین قدم، دریافت «گواهی انحصار وراثت» است. همچنین، درک فرق انحصار وراثت محدود و نامحدود که بر اساس ارزش ماترک (اموال به‌جا مانده) تعیین میشود، برای طی کردن صحیح این مرحله ضروری است. این گواهی یک سند قضایی است که توسط شورای حل اختلاف آخرین محل سکونت متوفی صادر میشود و در آن تعداد دقیق ورثه، نسبت آن‌ها با متوفی و سهم هر یک مشخص می‌گردد. بدون این گواهی، هیچ‌گونه انتقال رسمی اموال ممکن نیست.
پس از دریافت گواهی، ورثه می‌توانند به یکی از دو روش زیر اموال را تقسیم کنند:
-
تقسیم توافقی: بهترین و سریع‌ترین روش این است که تمام ورثه بر سر نحوه تقسیم اموال به توافق برسند. آن‌ها می‌توانند توافق‌نامه خود را در یک دفتر اسناد رسمی ثبت کنند و اموال را مطابق آن منتقل کنند.
-
تقسیم از طریق دادگاه: اگر حتی یک نفر از ورثه مخالف باشد یا توافقی حاصل نشود، هر یک از ورثه میتواند از دادگاه حقوقی «دادخواست تقسیم ترکه» را تقاضا کند. در این حالت، دادگاه پس از بررسی و در صورت لزوم کارشناسی اموال، حکم به تقسیم اجباری یا فروش اموال و تقسیم وجه آن بین ورثه خواهد داد.
کلام اخر
قوانین ارث در حقوق ایران، نظامی دقیق و مبتنی بر طبقات و درجات خویشاوندی است. همان‌طور که در ابتدا بیان شد، زنده بودن فرزند در لحظه فوت پدر، شرط لازم و کافی برای ارث بردن اوست. حتی اگر این فرزند لحظاتی بعد فوت کند، سهم‌الارث او به ورثه خودش منتقل میشود و این موضوع به خوبی نشان دهنده اهمیت لحظه مرگ در تحقق وراثت است.
تقسیم ترکه نیز فرآیندی چندمرحله‌ای است که با مشخص شدن ورثه در گواهی انحصار وراثت آغاز میشود. سهم همسر، والدین و فرزندان طبق قواعد مشخصی تعیین می‌گردد که در آن، سهم پسر دو برابر دختر است. آگاهی از این قوانین و همچنین موانع ارث مانند قتل و کفر، به بازماندگان کمک میکند تا مسیر تقسیم ماترک را به شکل قانونی و شفاف طی کنند و از اختلافات احتمالی جلوگیری نمایند.
