وصیت نامه چیست و انواع وصیت نامه کدامند؟

جوهر و ذات وصیت ((تصرف پس از مرگ)) است و فقها به سبب تعلق وصیت بر مرگ، تصرفات پس از مرگ را متعلقات و تصرفات در زمان حیات را منجزات نامیده اند:

مطابق ماده 825 قانون مدنی : وصیت بر دو قسم است 1- تملیکی 2 عهدی

وصیت تملیکی عقدی است جایز تملیکی ، مجانی و رضایی و معلق به فوت 

وصیت عهدی ، ایقاعی است ،جایز ، عهدی،مجانی ، رضایی و معلق به فوت

 

 

وصیت تملیکی عبارت است از اینکه کسی عین یا منفعتی را از مال خود برای زمان بعد از فوتش به دیگری مجاناً تملیک کند.

تعریف وصیت عهدی: 

وصیت عهدی عبارت است از اینکه شخصی یک یا چند نفر را برای انجام امر یا اموری یا تصرفات دیگری مامور می نماید . وصیت کننده موصی ، کسی که وصیت تملیکی به نفع او شده است موصی له و مورد وصیت موصی به و کسی که به موجب وصیت عهدی ولی بر مورد ثلث یا بر صغیر قرارداده می شود وصی نامیده می شود

 

خود نوشت

رسمی 

سری

هر یک از وصیت های بالای شرایط و نحوه تنظیم شدنشان متفاوت با دیگری است و میزان اعتبار آنها نیز متفاوت می باشد لذا شرایط تنظیم آنها را در ادامه بیان میکنیم:

شرایط تنظیم وصیت نامه خود نوشت: ماده 378 قانون امور حسبی

1-نوشته شدن تمام وصیت به خط موشی 

2-داشتن تاریخ روز ،ماه،سال به خط موصی 

3-امضاء وصیتنامه توسط موصی

 

برای تنظیم وصیت نامه خود نوشت امکان دادن توکیل به غیر وجود ندارد همچنین مهر و اثر انگشت موصی نمی تواند جایگزین امضاء او در وصیت نامه خودنوشت یا سری باشد

اگر بر از امضاء وصیت نامه تغییراتی در آن انتجام شود باید به امضاء موصی برسد در غیر این صورت فاقد اعتبار می باشد

وصیت نامه خود نوشت یک سند عادی محسوب می شود و امکان تنظیم وصیت نامه خودنوشت وسری برای اشخاص بی سواد وجود ندارد (ماده 280 قانون امور حسبی) 

 

وصیت نامه سری ترکیبی از وصیت نامه خودنوشت و رسمی است زیرا از یک سو در نزد مامورین رسمی تنظیم نشده است اما باید به ترتیبی که برای امانت اسناد در قانون ثبت اسناد مقرر گردیده در اداره ثبت امانت گذارده شود(ماده279 قانون امور حسبی)

ضرورتی ندارد که وصیت نامه سری به خط خود موصی باشد یا تاریخ داشته باشد بلکه کافی است که به امضاء او برسد مگر اینکه موصی قدرت تکلم و حرف زدن نداشته باشد که در این صورت باید تمام وصیت نامه را به خط خود نوشته و امضاء کند(ماده 281 قانون امور حسبی)

رسید یا سند ثبت ، که نشانگر ثبت وصیت نامه نزد اداره ثبت محل زندگی موصی است ، سند رسمی محسوب می شود ولی خود وصیت نامه سری سند عادی محسوب است منتها به دلیل اینکه موصی با امانت گذاردن وصیتنامه ، به صحت آن اقرار نموده است عدم اصالت آن باید اثبات شود.

 

مطابق ماده 828 قانون مدنی هرگاه موصی له غیر محصور باشند مثل اینکه وصیت برای فقرا یا امور عام المنفعه شود قبول شرط نیست.

وصیت بر غیر محصور یا وصیت بر جهت ، نوعی (وصیت عهدی) است و در نتیجه ایقاع است لذا با توجه به قاعده تبعیت وصیت از ماهیت عمل حقوقی هرگاه وقف بر غیر محصور و وقف بر جهت در قالب وصیت صورت گیرد تحقق وصیت منوط به قبول حاکم است

 

ماده 829 قانون مدنی: قبول موصی له قبل از فوت موصی موثر نیست و موصی می تواند از وصیت خود رجوع کند حتی در صورتی که موصی له ، موصی به را قبض کرده باشد 

منظور از ((موثر نیست)) در متن ماده این است که قبول الزام آور نیست و پیش از مرگ موصی تملیک محقق نمی شود همچنین فایده و اثر قبولی پیش از فوت موصی این است که او را بعد از فوت ، از قبولی مجدد بی نیاز میکند و نیاز به قبولی مجدد نیست

ماده 838 قانون مدنی : موصی می تواند از وصیت خود رجوع کند 

ماده 839 قانون مدنی : اگر موصی ثانیاً وصیتی بر خلاف وصیت اول نماید وصیت دوم صحیح است 

قابلیت رجوع از وصیت یک حکم است و نه حق برای موصی زیرا قابل اسقاط نیست و موصی نمی تواند ضمن انشاء وصیتی ، بطلان وصیت های آینده را اعلام کند.

رجوع از وصیت نیاز به تشریفاتی که در خصوص تنظیم آن ذکر شده است نمی باشد و وصیتی که حاوی اخباری باشد مانند  اقرار به دینی یا چیزی ، قابل رجوع نیست

رجوع ضمنی از وصیت نیز ممکن است : رجوع ضمنی ممکن است به جهت انتقال موصی به یا اتلاف موصی به یا هبه نمودن آن ، به جهت از بین بردن جهت وصیتنامه  

 

اگر کسی که به نفع او وصیتی شده صغیر یا مجنون باشد رد کردن یا قبول وصیت با ولی او است

منظور از صغیرف صغیر غیر ممیز است زیرا وصیت تملک مجانی است و قبول آن از سوی صغیر ممیز بی اشکال است همچنین سفیه نیز اهلیت قبول وصیت را دارد

نکته: در خصوص وصیت به نفع شخص ورشکسته ، قبول یا رد وصیت با خود ورشکسته است و مدیر تصفیه حق دخالت ندارد.

 

مطابق ماده 832 قانون مدنی 

موصی له می تواند وصیت را نسبت به قسمتی از موصی به قبول کند در این صورت وصیت نسبت به قسمتی که قبول شده صحیح و نسبت به قسمت دیگر باطل است.

حکم ماده فوق مبنی بر امکان تبعیض در وصیت است و استثنایی بر قاعده لزوم مطابقت قبول با ایجاب است 

 

1- موصی به ، قابلیت تفکیک داشته باشد 

2- موصی با این کار مخالف نباشد 

3- در صورت وجود تعهد فرعی برای موصی له ،موجب تفکیک این تعهدات نشود

 

ماده 835 قانون مدنی آمده است :

در وصیت عهدی قبول شرط نیست لیکن وصی می تواند مادام که موصی زنده است وصایت را رد کند و اگر قبل از فوت موصی رد نکرد بعد از آن حق رد ندارد گرچه جاهل بر وصایت بوده است.

نصب و عزل  قیم با دادگاه است ولی نصب وصی با موصی است و اختیارات وصی از طرف موصی تعیین می شود

وصایت ممکن است برای سرپرستی کودکان موصی باشد یا اداره ثلث یا اداره و تصفیه ترکه

نکته: در وصیت عهدی تا زمانیکه موصی زنده است وصی می تواند وصیت را رد کند اما بعد از فوت موصی حق رد وصیت را ندارد حتی اگر از وجود وصیت مطلع نبوده باشد

نکته: اگر وصی به وصایت عمل نکند منعزل می شودو پس از آن مسئولیتی ندارد.

 

مطابق ماده 835 قانون مدنی : موصی باشد نسبت به مورد وصیت جائز التصرف باشد.

در مواردی که شخص اهلیت وصیت کردن را ندارد بر خلاف سایر اعمال حقوقی ، عدم اهلیت او از نوع تمتع است نه تصرف و ارتباط وصیت به شخصیت موصی مانع از آن است که ولی یا قیم یا وصی بتواند به نمایندگی از او انشاء وصیت کند.

 

وصیت شخص ورشکسته صحیح است ولی پس از پرداخت دیون طلبکاران اجرا می شود.

وصیت راهن نسبت به مال مرهونه صحیح است و منافاتی با حقوق رهنیه مرتهن ندارد 

وصیت به انگیزه اضرار به دیان صحیح است زیرا منتج به اصرار نمی گردد به عبارت دیگر آنجایی که پرداخت دین مقدم بر اجرای وصیت است چنین وصیتی ضرری به حال طلبکاران ندارد.

 

در ماده 836 قانون مدنی قانونگذار اینگونه بیان داشته است که:

هرگاه کسی به قصد خودکشی خود را مجروح کند یا مسموم کند یا اعمال دیگری از این قبیل که موجب هلاکت است مرتکب شود و پس از آن وصیت نماید آن وصیت در صورت هلاکت باطل است و هرگاه اتفاقاً منتهی به موت نشد وصیت نافذ خواهد بود

نکته: اگر موصی در اقدام مخاطره آمیز خودکشی نباشد ، یا اقدام به خودکشی منتهی به مرگ نشود یا مرگ او اتفاقی باشد یا خودکشی بعد از انشاء وصیت صورت گیرد وصیت صحیح است.

انجام عملی کع عادتاً منتهی به مرگ شود اماره خودکشی است و انگیزه های دیگر مثل فداکاری و ایثار نیاز به اثبات دارد

 

مطابق ماده 837 قانون مدنی: اگر کسی به موجب وصیت یک یا چند نفر از ورثه خود را از ارث محروم کند وصیت مزبور نافذ نیست.

نکته : موصی فقط می تواند نسبت به یک سوم از اموال خود وصیت کند و در صورت وصیت به بیشتر از یک سوم باید توسط وراث تنفیذ شود 

ماده 843 قانون مدنی :

وصیت به زیاده بر ثلث نافذ نیست مگر به اجازه وراث و اگر بعضی از ورثه اجازه کنند فقط نسبت به سهم او نافذ است.

 

 

تنظیم وصیت در شرایط خاص

در برخی مواقع خاص مانند زمان وقوع جنگ، حوادث قهری یا هر حادثه دیگری که خطر مرگ را برای افراد به وجود می آورد، تنظیم وصیت نامه با رعایت شرایط و تشریفات غیر ممکن می باشد؛ به همین دلیل باید طبق ماده 283 قانون امور حسبی عمل شود. 

ماده مذکور بیان داشته است: در موارد فوق العاده از قبیل جنگ یا خطر مرگ فوری و امراض ساریه و مسافرت در دریا که مراوده نوعاً مقطوع و به این جهت موصی نمی تواند به یکی از طرق مذکور وصیت کند، ممکن است وصیت به طریقی که در مواد بعد ذکر می شود، واقع شود.

با توجه به مفاد ماده فوق، وصیت نامه های نظامی یا در موارد وجود خطر فوری یا در زمان شروع مرض های مسری یا در زمان مسافرتِ دریا تنظیم می شوند، بدون رعایت شرایطِ لازم، قابل قبول هستند؛ اما در صورتی که هر یک از وضعیت های مذکور به پایان برسند، اعتبار وصیت نامه ظرف مدت یک ماه از تاریخ اتمام وضعیت اضطراری ساقط می شود و موصی باید بعد از اتمام وضع فوق العاده، وصیت نامه خود را طبق شرایط قانونی تنظیم کند.

مطلب اخیر در ماده 290 قانون امور حسبی به این ترتیب بیان شده است: وصیتی که مطابق مواد قبل (در موارد غیر عادی) واقع می شود، بعد از گذشتن یک ماه از تاریخ مراجعت و رسیدن موصی به محلی که بتواند به یکی از طرق مذکور در ماده 276 وصیت کند یا گذشتن یک ماه از تاریخ باز شدن راه و مرتفع شدن مانعی که به واسطه آن مانع موصی نتوانسته به یکی از طرق مذکور وصیت نماید، بی اعتبار می شود، مشروط به اینکه در مدت نامبرده موصی متمکن از وصیت باشد.

نکته: سایر احکام تنظیم وصیت در شرایط فوق العاده در مواد 284 الی 292 قانون امور حسبی، به طور دقیق توسط قانون گذار ذکر شده است.

 

تقسیم ارث بدون وصیت نامه

در صورتی که فردی فوت کرده و وصیت نامه ای تنظیم نکرده باشد، کنترل و مالکیت اموال و دارایی های به جا مانده از او با وراث است؛ در چنین مواردی اگر وراث بر سر اداره و تقسیم ارث تراضی و توافق نداشته نباشند، اختلافاتی میان آن ها به وجود می آید.

ماده 591 قانون مدنی در این رابطه می فرماید: هرگاه تمام شرکاء به تقسیم مال المشترک راضی باشند، تقسیم به نحوی که شرکاء تراضی نمایند، به عمل می آید و در صورت عدم توافق بین شرکاء، حاکم اجبار به تقسیم می کند؛ مشروط بر اینکه تقسیم مشتمل بر ضرر نباشد که در این صورت اجبار حائز نیست و تقسیم باید به تراضی باشد.

بنابراین لازم است تعدادی از راه های حل این قبیل اختلافات ناشی از تقسیم ارثِ بدون وصیت نامه را بشناسید؛ در ادامه تعدادی از آن ها را ذکر خواهیم کرد:

دریافت گواهی انحصار وراثت: ایجاد حق هر نوع دخل و تصرفی اعم از خرید، فروش، اجاره و... برای وراث، باید در مرحله نخست با تایید هویت آن ها به عنوان ورثه همراه باشد.

بعد از تایید و تعیین میزان سهم الارث هر یک از وراث، انجام اعمال مذکور از لحاظ قانونی بلامانع است؛ اما ابتدا باید دادخواست گواهی انحصار وراثت در یکی از دفاتر خدمات الکترونیک قضایی به ثبت برسد تا گواهی مذکور توسط شورای حل اختلاف صادر شود.

 

دادخواست تقسیم ترکه: صدور و دریافت گواهی انحصار وراثت مقدمه ای برای مرحله بعد یعنی دادخواست تقسیم ترکه می باشد، این دادخواست نیز در نهایت با صدور حکم به تقسیم ترکه از شورای حل اختلاف همراه است. 

تقسیم ترکه به تعیین میزان دقیق سهم هر یک از وراث منجر می شود و در نهایت بعد از پرداخت مالیات های مربوط به ارث، ورثه می توانند میزان سهم خود را بفروشند.

 

دادخواست تحریر ترکه: این دادخواست در صورتی است که وراث از میزان دقیق دارایی ها، اموال یا حتی دیون متوفی اطلاع نداشته باشند، در این صورت با ثبت دادخواست تحریر ترکه در یکی از دفاتر خدمات الکترونیک قضایی و درخواست صدور حکم به تحریر ترکه از مرجع شورای حل اختلاف، میزان دقیق موارد مذکور مشخص می گردد.

 

دادخواست مهر و موم ترکه: این دادخواست در مواردی که اختلافات میان وراث اوج می گیرد و امکان سوءاستفاده از ارث و تضییع یا تفریط آن وجود دارد، قابل استناد است و هر یک از وراث یا سایر ذینفعان می توانند اجرای آن را از محضر دادگاه تقاضا نمایند.

 

دادخواست دستور فروش مال مشاعی: این دادخواست در جایی که امکان افراز و تقسیم ملک مشاعِ حاصل از ارث، بدون ورود خلل و ضرر وجود ندارد، قابل استناد است. 

مطابق ماده 4 قانون افراز و فروش مال مشاعی، در صورت وجود اختلاف در فروش مال مشاعی، وراث یا شرکاء می توانند از دادگاه تقاضای دستور فروش آن را داشته باشند که در نهایت بعد از اعلام قیمت توسط کارشناس، مال مربوطه به مزایده گذاشته شده و مبلغ حاصل از فروش آن به صندوق دادگستری واریز می شود و وراث می توانند سهم خود را از آن مرجع مطالبه نمایند.

 

شرایط ابطال وصیت

طبق قانون در صورت وجود یک یا چند مورد از شرایط زیر، وصیت ابطال می شود:

      •    وصیت شخصی که در اثر خودکشی فوت کرده، باطل است.
•    وصیتی که مربوط به اموال دولتی باشد، باطل است.
•    وصیت شخصی که اهلیت ندارد (بلوغ عقلی) به دلیل محجوریت او باطل است.
•    وصیتی که در آن موصی یک یا چند تن از بستگان خود را از ارث محروم کرده باشد، باطل می باشد.
•    وصیتی که بر اساس قصد و نیت نامشروعی باشد، باطل می باشد.
•    وصیت هایی که از یک فرد به جا مانده و هیچ شباهتی میان آن ها وجود نداشته باشد، همه باطل هستند.
•    اثبات رجوع متوفی از وصیت خود موجب ابطال وصیت می شود.
•    رمزی بودن وصیت و اثبات بی سوادی متوفی موجب ابطال وصیت می شود.
•    جعلی بودن مهر یا امضاء درج شده در وصیت نامه (در صورت اثباتِ جعل) موجب ابطال وصیت می شود.

 

مراحل ابطال وصیت نامه

ابطال وصیت نامه از دو طریق مختلف امکان پذیر است؛ 1- شخص وصیت کننده قصد اضافه کردن موارد جدیدی را به متن وصیت خود داشته باشد 2- تقدیم دادخواست ابطال وصیت نامه در دادگاه توسط وراث.

مورد اول به این صورت است که با مراجعه وصیت کننده به دفترخانه یا از طریق نوشتن متن وصیت نامه جدید و قید تاریخ جدید در آن، وصیت نامه قبلی ابطال می شود.

مورد دوم نیز در جایی است که وصیت کننده فوت کرده باشد و وراث وصیت نامه بر جا مانده را نپذیرفته و ادعای ورود ضرر داشته باشند که در این صورت می توانند با مراجعه به دادگاه محل سکونت خود دادخواست ابطال وصیت نامه را تقدیم نمایند و دلایل خود را نیز در آن شرح دهند.

در صورتیکه دلایل و مستندات وراث برای مرجع قضایی قابل قبول و قانع کننده باشد، وصیت نامه ابطال خواهد شد.