پس گرفتن زمین از سازمان منابع طبیعی
یکی از موضوعهایی که برای بسیاری از افراد تبدیل به دغدغه شده، پس گرفتن زمین از سازمان منابع طبیعی است. پس از انقلاب سفیدی که در دهه 40 خوشیدی رخ داد و به تبع آن قوانینی همچون قانون اراضی ساحلی و قانون حفاظت و بهرهبرداری از جنگل ها و مراتع تصویب شد، در حقوق منابع طبیعی و مالکیت آن تحول عظیمی ایجاد گردید. این ملی شدن اراضی و باطل کردن سندهای مالکیت موجب شد تا دعاوی اعتراض به تشخیص ملی بودن زمین و اقدام به پس گرفتن آن مطرح گردد.
اجازه بدهید اینطوری بگوییم که دعوای پس گرفتن زمین از منابع طبیعی یعنی دعوای ادعای ملکیت شخصی نسبت به زمینی که ملی اعلام شده و در حال حاضر دولت مالک آن است. افزایش یافتن اینگونه دعاوی در مراجع، ما را بر آن داشت تا این مقاله را تهیه کنیم و تاجای ممکن اطلاعات کاملی در زمینه اراضی ملی، نحوه پس گرفتن آن از سازمان منابع طبیعی و اسناد و مدارکی که برای این کار لازم است، توضیحاتی ارائه دهیم. اگر شما هم در این زمینه سوال یا ابهامی دارید حتما تا پایان این مطلب را مطالعه کنید.
انقلاب سفید و ملی شدن اراضی
در بالا به این نکته اشاره کردیم که انقلاب سفیدی در دهه 40 شمسی رخ داد و موجب شد تا اصلاحات عظیمی در زمینه اراضی در کشور صورت بگیرد و این اصلاحات نیز منجر به تصویب قوانین جدید مثل قانون حفاظت و بهرهبرداری از مراتع و جنگلها یا قانون اراضی ساحلی شد. هدف این اصلاحات حمایت از منابع طبیعی و منافع آن برای دولت و ملت بود.
انجام این اصلاحات موجب شد تا زمینها و اراضی زیادی از مالکیت شخصی افراد خارج شده و تحت تصرف دولت قرار بگیرد. در نتیجه پس از این اصلاحات شاهد طرح دعاوی با عنوان تشخیص ملی نبودن اراضی شدیم.
در قانون حفاظت از جنگل ها و مراتع گفته شده که اگر زمین کشاورزی در تاریخ به تصویب رسیدن این قانون تحت کشت و آیش نباشد، جزو اراضی ملی حساب میشود. البته استثنائاتی را در این خصوص نام برده و در ماده 56 این قانون کمیسیونی را تعیین کرده تا به اعتراضات افراد مبنی بر ملی نبودن زمین رسیدگی کند.
با وجود آنکه سالهای زیادی از تصویب این قانون میگذرد ولی همچنان شاهد طرح دعاوی مبنی بر ملی نبودن زمین هستیم؛ چون بسیاری از زمینها به اشتباه طبق این قانون، ملی تشخیص داده شدهاند. اما بهتر است قبل از آنکه نحوه اعتراض برای پس گرفتن زمین از سازمان منابع طبیعی بپردازیم، تعریفی از اراضی ملی ارائه دهیم.
اراضی ملی کدام است؟
اراضی ملی همان زمینهای منابع طبیعی هستند و به موجب قانون ملی شدن جنگلها به زمینهایی گفته میشود که مالک مشخصی ندارند. به عبارت دیگر اگر یک زمینی مالک مشخص داشته و مالک نیز سند مالکیت ثبت شده در دست داشته باشد، آن ملک قابلیت ملی شدن ندارد؛ اما در صورتی که زمینی مالک معینی نداشته و یا صرفا فردی ادعای مالکیت نسبت به آن زمین دارد بدون آنکه سند به ثبت رسیده داشته باشد، آن زمین ممکن است ملی شود.
برخلاف آنچه که عموم تصور میکنند، زمینهای ملی محدود به خارج از شهر و حواشی شهرها نمیشود بلکه ممکن است یک زمینی در داخل شهر بدون مالک بوده و جزو اراضی ملی به حساب بیاید. تفاوتی که میان اراضی ملی داخل شهر و خارج از شهر وجود دارد این است که اراضی داخل شهر از سوی سازمان مسکن شهرسازی برای خانه سازی شهری مورد استفاده قرار میگیرد، ولی اراضی ملی خارج از شهر تحت مالکیت منابع طبیعی قرار میگیرد و کسی که ادعایی نسبت به آن دارد باید دعوای پس گرفتن زمین از سازمان منابع طبیعی مطرح نماید.
نکته: لازم به توجه است که شکل ظاهری زمین در تشخیص ملی بودن یا نبودن زمین تاثیر زیادی دارد. به بیان بهتر اگر یک زمینی با دخالت انسان تغییر شکل پیدا کرده و مثلا به حالت زمین کشاورزی درآمده و یا یک بنایی در آن ساخته شده باشد اما مالکی نداشته باشد، آن زمین احیا شده محسوب میشود و تحت شمول مقررات منابع طبیعی قرار نمیگیرد. پس گرفتن این زمینها پروسه جداگانهای دارد.
تشخیص اراضی ملی از مستثنیات
عبارت تشخیص اراضی ملی از مستثنیات در پس گرفتن زمین از سازمان منابع طبیعی اهمیت زیادی دارد. این اصطلاح به این معناست که مراتع و اراضی که به موجب ماده 1 قانون ملی شدن جنگلها ملی شناخته شدهاند، از حیطه این قانون خارج شوند. البته کلمه مستثنیات در قانون ملی شدن جنگلها ذکر نشده ولی در بازنگریهایی که در سال 46 در ماده ۵۶ این قانون و در ماده ۲ قانون حفظ و حمایت از منابع طبیعی و ذخایر جنگلی مصوب سال 71 انجام گرفت نام مستثنیات آمده است.
اراض ملی از مستثنیات را وزارت جهاد و سازندگی تشخیص میدهد که اداره این وزارت نیز برعهده سازمان منابع طبیعی است. بعد از آنکه این سازمان رای به مستثنیات بودن یک زمین بدهد، مالکیت شخص مدعی نسبت به آن زمین رسمی خواهد شد. چون عده زیادی از افراد زمینهای خود را به واسطه این طرح از دست دادند.
در پس گرفتن زمین از سازمان منابع طبیعی باید مستثنا بودن آن زمین از اراضی ملی را ثابت کرد که این خود یک امر چالشبرانگیز است. زیرا اراضی ملی جزو اموال دولت محسوب شده و متعلق به همه مردم است درنتیجه کسی حق ادعای مالکیت نسبت به آن را ندارد. ولی اگر کسی ادعای مالکیت و تشخیص اراضی ملی از مستثنیات کرد و ادعای او از سوی جهاد کشاوری رسمی شناخته شد، با اثبات صحت ادعای او، مالکیت زمین به فرد منتقل شده و حق خرید و فروش آن را پیدا خواهد کرد. البته در چنین دعاوی تخصصی بهتر است در کنار فرد یک وکیل متخصص ملکی حضور داشته باشد تا بتواند بر مبنای علم و تجربیات خود امور را پیگیری نماید.
پس گرفتن زمین از منابع طبیعی: یک فرایند چالشبرانگیز
ادعای پس گرفتن زمین از منابع طبیعی زمانی مطرح میشود که زمینی به اشتباه جزو اراضی ملی شناخته شود. وقتی یک زمین جزو اراضی ملی شناخته شود، فرد مدعی دیگر هیچ گونه حقی نسبت به آن نداشته و نمیتواند تصرفی در آن داشته باشد. در چنین حالتی وی اقدام به پس گرفتن آن زمین از منابع طبیعی و طرح دعوی حقوقی میکند.
در طرح دعوای پس گرفتن زمین از سازمان منابع طبیعی باید مانند هر دعوای حقوقی دیگری یک خواهان و یک خوانده وجود داشته باشد. خواهان این دعوی به موجب نظریه اداره حقوقی قوه قضائیه به شماره ۱۶۳۶/۷ مورخ ۹/۸/۹۱ به استناد به تبصره ۱ ماده ۹ قانون افزایش بهرهوری بخش کشاورزی و منابع طبیعی مصوب ۱۳۸۹، همان کسی است که ادعای مالکیت زمین را دارد.
خواهان بعد از طرح دادخواست باید ثابت کند که زمین او جزو اراضی ملی نیست و علاوه بر آن باید برای مالکیت خود نسبت به آن زمین دلیل بیاورد. یعنی ثابت کند که وی قبل از تصویب قانون ملی شدن جنگلها و مراتع و یا در زمان آن، بر ملک تصرف داشته است. خوانده این دعوی سازمان منابع طبیعی است اما اگر این سازمان زمین مدنظر را به ارگان یا نهاد دیگری واگذار نموده، بهتر است قبل از آنکه قرار عدم استماع دعوی صادر شود، آن ارگان را هم در ردیف خواندگان قرار داد. بهتر است در این پروسه حتما یک وکیل ملکی در کنار شخص حضور داشته باشد، زیرا مسلما اطلاعات یک وکیل متخصص در این زمینه بیشتر است.
کدام مرجع برای پس گرفتن زمین صالح است؟
برای پس گرفتن زمین از سازمان منابع طبیعی باید در مرجع صالح طرح دعوی کرد. قانون حفاظت و بهرهبرداری از جنگلها و مراتع مرجع صالح برای تشخیص اراضی ملی از مستثنیات را کمیسیون ماده 56 دانسته است. اگر این کمیسیون رایی مبنی بر ملی بودن یک زمین صادر کند، این رای قطعی است. اگر کسی به این رای اعتراض دارد باید در همین کمیسیون اعتراض خود را مطرح نموده و اگر اختلاف حل نشد، در دادگستری حل اختلاف انجام میگیرد.
اعضای این کمیسیون متشکل است از:
- مدیر جهاد کشاورزی
- رئیس اداره منابع طبیعی
- نماینده امور اراضی
- کارشناس جنگل و مرتع
- یک قاضی دادگستری در مقام قاضی کمیسیون
- و حسب مورد دو نفر از اعضای شورای اسلامی روستا یا عشایر آن محل
هیئت تشخیص این کمیسیون زیر نظر جهاد کشاورزی و با حضور 5 عضو از 7 عضو رسمیت پیدا میکند. رای صادر شده از سوی این کمیسیون رای در دادگاه بدوی و تجدیدنظر قابل اعتراض است.
مدارک لازم جهت اعتراض به اثبات مالکیت اراضی
اینکه خواهان برای ثابت کردن مالکیت خود نسبت به زمین چه سند و مدرکی ارائه میدهد ممکن است متفاوت باشد. ممکن است او سند مالکیت را مستند دعوی قرار دهد. البته راه دیگری هم وجود دارد این است که اصلاحات اراضی و مستثنیات اراضی ملی و همچنین شهادت شهود را مستند دعوی قرار داد.
علاوه بر مدارک اثبات کننده ملی نبودن زمین، باید نقشه مختصات UTM زمین را هم ارائه نمود. خواهان میتواند از دادگاه بخواهد که کارشناسی را تعیین کند تا این نقشه را تهیه نماید، ولی بهتر است این نقشه را از قبل تهیه و به دادخواست ضمیمه کرد.
به طور کلی برای پس گرفتن زمین از سازمان منابع طبیعی مدارک زیر مورد نیاز است:
- تكميل فرم مربوط به اعتراض و ارائه آن
- ارائه مدارک احراز هویت و احراز سمت (وكيل، قائممقام يا نماينده قانونی اصیل)
- ارائه گواهی انحصاروراثت در صورت ورثهای بودن زمین
- ارائه مدارک مالكیت مثل سند قباله قدیمی، استشهادیه محلی و اخذ امضای اهالی محل، گرفتن تایید ازشورای محل وروستا
- ارائه نقشه با مختصات UTM ازمحل زمین
- و در نهایت پاسخ استعلامات و دیگر مدارک مورد نياز