فسخ نکاح به چه معناست؟ | موارد فسخ نکاح از سمت زوج و زوجه در قانون چیست؟

فسخ نکاح یکی از راه‌های قانونی برای پایان دادن به ازدواج است. این روش با انواع طلاق تفاوت اساسی دارد و زمانی اتفاق می‌افتد که یکی از طرفین، عیب و نقص مشخصی داشته باشد که قانون آن را به عنوان دلیل کافی برای برهم زدن عقد قبول می‌کند. برای استفاده از این حق، فرد باید از وجود عیب آگاه شود و به سرعت اقدام کند. این کار از طریق ثبت یک دادخواست قانونی در دادگاه خانواده و طی کردن مراحل مشخص قضایی انجام می‌شود.

فسخ نکاح به چه معناست؟

تصور کنید شما خانه‌ای می‌خرید و بعد از معامله متوجه می‌شوید که خانه یک عیب اساسی و پنهان (مثل ترک عمیق در شالوده) داشته است که فروشنده آن را به شما نگفته بود. در این حالت، قانون به شما اجازه می‌دهد معامله را به هم بزنید. فسخ نکاح هم بسیار شبیه این مثال است.

به زبان ساده، فسخ نکاح یعنی اینکه یکی از طرفین (زن یا مرد) به دلیل وجود یک عیب یا مشکل مهم و مشخص که در قانون ذکر شده، به صورت یک‌طرفه ازدواج را پایان دهد.

نکته اصلی این است که این مشکلات و عیب‌ها معمولا از قبل وجود داشته‌اند (یا در مواردی خاص بعدا  ایجاد شده‌اند) و طرف دیگر از آن‌ها بی‌خبر بوده است. وقتی فسخ اتفاق می‌افتد، از نظر حقوقی وضعیت طوری است که انگار آن ازدواج از ابتدا دچار مشکل اساسی بوده است.

تفاوت فسخ نکاح با طلاق چیست؟

بسیاری از افراد فسخ نکاح را با طلاق اشتباه می‌گیرند، در حالی که این دو از نظر قانونی تفاوت‌های بسیار بزرگی دارند. فسخ، پایان دادن به یک قرارداد معیوب است؛ اما طلاق، پایان دادن به یک قرارداد صحیح است.

مهم‌ترین تفاوت‌ها در جدول زیر آمده است:

فسخ نکاح از جانب مرد

قانون مدنی به مرد اجازه داده است که در صورت وجود عیب‌های مشخصی در زن، ازدواج را فسخ کند. این عیب‌ها در ماده 1123 قانون مدنی به طور دقیق و حصری (یعنی فقط همین موارد) مشخص شده‌اند.

این موارد عبارت‌اند از:

1. قرن: وجود مانعی در بدن زن که نزدیکی و رابطه زناشویی را غیرممکن کند.

2. جُذام: بیماری خوره

3. بَرَص: بیماری پوستی پیسی

4. اِفضاء: یکی شدن مجرای ادرار و حیض

5. زمین‌گیری: فلج بودن یا ناتوانی شدید حرکتی.

6. نابینایی از هر دو چشم

نکته بسیار مهم این است که مرد فقط زمانی می‌تواند از این حق استفاده کند که این عیب‌ها قبل از عقد در زن وجود داشته باشند و او از آن بی‌خبر بوده باشد. اگر این مشکلات (مثلا نابینایی یا زمین‌گیری) در اثر یک حادثه بعد از ازدواج ایجاد شوند، مرد حق فسخ نخواهد داشت.

فسخ نکاح از جانب زن

دلایلی که زن می‌تواند به استناد آن‌ها نکاح را فسخ کند، متنوع‌تر از دلایل مرد است.

1. عیب‌های مخصوص مرد (ماده 1122):

قانون عیب‌های مشخصی را برای مرد تعیین کرده که در صورت وجود آن‌ها، زن حق فسخ دارد:

• خِصاء: نوعی مشکل جسمی که توانایی باروری مرد را از بین می‌برد.

• عَنَن: ناتوانی جنسی مرد (ناتوانی در برقراری رابطه زناشویی).

• مقطوع بودن آلت تناسلی: به اندازه‌ای که امکان رابطه زناشویی وجود نداشته باشد.

2. جنون (دیوانگی):

جنون (چه دائمی و چه دوره‌ای) یک عیب مشترک است. اگر هر یک از زن یا مرد دچار جنون باشد، طرف مقابل حق فسخ دارد.

3. تدلیس (فریب در ازدواج):

این مورد یکی از مهم‌ترین دلایل فسخ از جانب زن است. تدلیس به معنای فریبکاری است. اگر مرد صفتی را که در خود وجود ندارد، به زن نسبت دهد (مثلا بگوید دکتر است در حالی که نیست) یا عیب بزرگی را پنهان کند (مثلا بیماری خاص، اعتیاد شدید، یا حتی ازدواج قبلی خود را پنهان کند) و زن بر اساس آن فریب، ازدواج کند، زن می‌تواند برای فسخ نکاح به دلیل تدلیس اقدام کند.

نکته مهم برای زنان، یک تفاوت بزرگ قانونی وجود دارد. مرد فقط برای عیب‌هایی که قبل از عقد وجود داشته‌اند حق فسخ دارد. اما زن، در مورد "عنن (ناتوانی جنسی)" و "جنون" شوهر، حتی اگر این موارد بعد از ازدواج هم ایجاد شوند، باز هم حق فسخ نکاح را خواهد داشت.

وضعیت نفقه در دعوای فسخ نکاح 

یکی از مهم‌ترین ابهامات پس از آغاز دعوای فسخ نکاح، سرنوشت حق و حقوق مالی زن، به ویژه نفقه است. از آنجایی که عقد تا زمان صدور حکم فسخ معتبر تلقی می‌شود، زن همچنان استحقاق دریافت نفقه را دارد، مشروط بر آنکه ناشزه (نافرمان) نباشد. میزان نفقه زن خانه دار یا شاغل، کاملاً توسط کارشناس دادگاه و با توجه به شأن، موقعیت اجتماعی، نیازهای عرفی و محل زندگی زن تعیین می‌شود و صرف خانه دار بودن یا اشتغال داشتن، حق او را برای دریافت نفقه ساقط نمی‌کند. بنابراین، در طول رسیدگی به پرونده فسخ نکاح، زن می‌تواند همزمان برای مطالبه نفقه خود نیز اقدام کند. 

تفاوت فسخ نکاح با بطلان عقد

بسیاری فسخ نکاح را با "بطلان عقد" اشتباه می‌گیرند. این دو کاملا متفاوت هستند.

• فسخ نکاح: ازدواج از اول صحیح بوده، اما یک عیب پنهان داشته که حالا کشف شده و آن را باطل می‌کنیم.

• ابطال یا بطلان نکاح: ازدواج از همان لحظه اول غیرقانونی و باطل بوده و اصلا به وجود نیامده است.

بطلان نکاح یعنی عقد از نظر قانون "هیچ" حساب می‌شود. این موارد بسیار جدی هستند، مانند:

• ازدواج زن مسلمان مرد غیر مسلمان.

• ازدواج افرادی که با هم محرم هستند (مثل خواهر و برادر)

• ازدواج زنی که هنوز در عده طلاق یا فوت همسر قبلی‌اش است.

• ازدواج مرد یا زنی که همسر دارد (ازدواج دوم بدون طلاق اول)

در بطلان، چون ازدواج اصلا شکل نگرفته، اسامی از شناسنامه‌ها پاک می‌شود و زن هیچ حقی نسبت به مهریه ندارد، چون عقدی وجود نداشته است.

شرایط مهریه در فسخ نکاح

وضعیت مهریه در فسخ نکاح، یکی از پیچیده‌ترین بخش‌های قانون است. اینکه زن مهریه می‌گیرد یا نه، بستگی به دو عامل مهم دارد: 

1. آیا نزدیکی (رابطه زناشویی) اتفاق افتاده است؟

2. دلیل فسخ چه بوده است؟

در اینجا لازم است به یک نکته عملی نیز اشاره شود: در برخی پرونده‌ها، زنان پس از فسخ نکاح برای دریافت مهریه به اجرای احکام مراجعه می‌کنند و به دلیل نداشتن سند رسمی از اموال همسر، موضوع توقیف ملک بدون سند برای مهریه مطرح می‌شود؛ که این موضوع خود نیازمند بررسی کارشناسی و تشخیص ارزش و مالکیت احتمالی ملک توسط دادگاه است و روند را پیچیده‌تر می‌کند.

جدول زیر به ساده‌ترین شکل این قوانین را توضیح می‌دهد:

نمونه دادخواست فسخ نکاح

برای فسخ نکاح، حتما باید از طریق دادگاه اقدام کرد. اولین قدم، تنظیم و ثبت دادخواست است. اما قبل از آن، باید مهم‌ترین قانون در فسخ نکاح را بدانید:

قانون بسیار مهم "فوریت" (اقدام فوری):

حق فسخ نکاح فوری است. یعنی به محض اینکه شما از وجود عیب (مثلا بیماری یا فریبکاری) مطلع شدید، باید فورا برای فسخ اقدام کنید.

اگر شما موضوع را بفهمید و چند ماه یا چند سال صبر کنید و اقدامی نکنید، دادگاه این سکوت شما را به معنی رضایت و پذیرش آن عیب تلقی می‌کند و شما حق خود را برای فسخ از دست خواهید داد. اینکه "فوری" دقیقا چند روز است، قانون مشخص نکرده و به تشخیص قاضی و عرف بستگی دارد.

نمونه متن دادخواست ساده برای فسخ نکاح (به دلیل تدلیس)

خواهان: (اطلاعات شما)

خوانده: (اطلاعات همسر شما)

خواسته: صدور حکم فسخ نکاح به جهت تدلیس (فریب در ازدواج)

دلایل و مدارک:

1. کپی مصدق سند ازدواج 

2. کپی مصدق شناسنامه

3. (مدارک مربوط به فریبکاری، مثلا گواهی پزشکی، استعلام مدرک تحصیلی، سند ازدواج قبلی خوانده و...) 

4. درخواست ارجاع به کارشناس یا پزشکی قانونی (در صورت لزوم)

شرح دادخواست:

ریاست محترم دادگاه خانواده...

با سلام و احترام؛

اینجانب... (خواهان) در تاریخ... به موجب سند نکاحیه شماره... که کپی آن پیوست است، عقد ازدواج دائم خود را خوانده محترم... (خوانده) منعقد نمودم.

متاسفانه پس از عقد متوجه شدم که خوانده، در زمان خواستگاری و عقد، خود را دارای وصفی... (مثلا: دارای سلامت کامل جسمی / دارای مدرک دکتری / فردی که سابقه ازدواج ندارد) معرفی کرده بودند، در حالی که پس از تحقیق مشخص گردید ایشان... (مثلا: دارای بیماری پنهان... / فاقد مدرک تحصیلی مذکور / قبلا ازدواج کرده و طلاق گرفته‌اند).

از آنجایی که اینجانب صرفا بر مبنای صحت این اوصاف حاضر به ازدواج شدم و بلافاصله پس از اطلاع از این فریبکاری (تدلیس)، اقدام به طرح این دعوا نموده‌ام (رعایت شرط فوریت)، لذا به استناد ماده 1128 قانون مدنی، تقاضای رسیدگی و صدور حکم مبنی بر فسخ نکاح مورد استدعا است.

نکات نهایی فسخ نکاح

فسخ نکاح یک ابزار قانونی پیچیده برای پایان دادن به ازدواجی است که بر پایه عیب یا فریب بنا شده است. این حق کاملا با طلاق متفاوت است، به تشریفات خاصی نیاز ندارد اما دلایل آن بسیار محدود و مشخص است. مهم‌ترین نکات در مورد فسخ نکاح، رعایت "اصل فوریت" پس از آگاهی از عیب و قوانین بسیار متغیر "مهریه" است که به وجود رابطه زناشویی و دلیل فسخ بستگی دارد.