فرجام خواهی چیست؟ + آرای قابل فرجام 

فرجام خواهی یک شیوه اعتراض فوق‌العاده و تخصصی به رای دادگاه است که در بالاترین مرجع قضایی کشور، یعنی دیوان عالی کشور، بررسی می‌شود. این فرایند یک تجدیدنظر معمولی نیست؛ بلکه هدف اصلی آن، حصول اطمینان از این موضوع است که رای صادر شده از سوی دادگاه‌های پایین‌تر، کاملا منطبق بر قوانین و موازین شرعی است. در واقع، دیوان عالی کشور پرونده را دوباره از نظر وقایع و شواهد قضاوت نمی‌کند، بلکه صرفا رای را از جنبه حقوقی و قانونی بررسی می‌کند تا از بروز خطاهای قضایی جلوگیری کند.   

فرجام خواهی به چه معناست؟ 

فرجام خواهی به زبان ساده، یعنی درخواست از دیوان عالی کشور برای بازبینی یک رای قطعی، اما نه برای بررسی مجدد ماهیت دعوا، بلکه برای تشخیص انطباق آن رای با قانون. این نوع رسیدگی، «شکلی» نام دارد،

برخلاف رسیدگی «ماهوی» که در دادگاه‌های بدوی و تجدیدنظر انجام می‌شود.

در رسیدگی ماهوی، قاضی به دلایل و مدارک طرفین دعوا (مانند شهادت شهود، اسناد و کارشناسی) رسیدگی می‌کند تا مشخص کند حق با چه کسی است. اما در رسیدگی شکلی فرجامی، دیوان عالی کشور به این سوالات

پاسخ نمی‌دهد. بلکه صرفا بررسی می‌کند که آیا دادگاه صادرکننده رای، قانون را درست تفسیر و اجرا کرده است؟ آیا اصول دادرسی به درستی رعایت شده است؟ آیا رأی صادر شده خارج از صلاحیت دادگاه نبوده است؟ به همین دلیل، در مرحله فرجام خواهی امکان ارائه مدرک جدید یا معرفی شاهد جدید وجود ندارد.

این نظارت شکلی یک هدف بزرگ‌تر هم دارد: ایجاد یکپارچگی و وحدت رویه در نظام قضایی کشور. وقتی دیوان عالی کشور رأیی را به دلیل تفسیر اشتباه از یک قانون نقض می‌کند، این پیام را به تمام دادگاه‌های کشور

می‌دهد که تفسیر صحیح آن قانون چیست. این کار سبب می‌شود که در پرونده‌های مشابه در سراسر ایران، آرای یکسان و هماهنگی صادر شود.

برای درک بهتر، تفاوت‌های اصلی فرجام خواهی و تجدیدنظر خواهی در جدول زیر آمده است:

انواع فرجام خواهی کدامند؟

فرجام خواهی را می‌توان از دو منظر دسته‌بندی کرد: یکی بر اساس موضوع پرونده و دیگری بر اساس شیوه درخواست.

تقسیم‌بندی بر اساس موضوع (حقوقی و کیفری)

فرجام خواهی حقوقی

این نوع فرجام خواهی به پرونده‌های غیرکیفری مانند دعاوی مدنی، خانوادگی (ازدواج، طلاق، نسب)، تجاری و ملکی مربوط است. در این پرونده‌ها، مسیر اعتراض یک مسیر سلسله‌ مراتبی است: ابتدا رای در دادگاه بدوی صادر می‌شود، سپس در دادگاه تجدیدنظر استان قابل اعتراض است و در نهایت، برخی از این آرا تحت شرایط خاصی قابلیت فرجام خواهی (به عنوان نوعی اعتراض به رای تجدید نظر) در دیوان عالی کشور را پیدا می‌کنند.

فرجام خواهی کیفری

این نوع فرجام خواهی به جرایم و مجازات‌ها مربوط است. نکته بسیار مهم در اینجا تفاوت ساختاری آن است. در جرایم بسیار سنگین (مانند جرایمی که مجازات آن‌ها سلب حیات، حبس ابد یا قطع عضو است)، مسیر اعتراض مستقیم است. یعنی رای صادر شده از دادگاه کیفری یک، مستقیما برای فرجام خواهی به دیوان عالی کشور ارسال می‌شود و مرحله تجدیدنظراستانی وجود ندارد. این ساختار متفاوت نشان‌ دهنده اهمیت بالایی است که قانون برای پرونده‌هایی که جان و آزادی افراد در میان است، قائل شده و یک بازبینی فوری از سوی بالاترین مرجع قضایی را ضروری دانسته است.

تقسیم‌بندی بر اساس نحوه درخواست (اصلی و تبعی)

فرجام خواهی اصلی

این همان حالت استاندارد فرجام خواهی است. شخصی که از رأی متضرر شده (محکوم‌ علیه)، در مهلت قانونی (برای افراد ساکن ایران ۲۰ روز و برای افراد مقیم خارج از کشور دو ماه) دادخواست خود را ثبت می‌کند و درخواست بازبینی رای را دارد.

فرجام خواهی تبعی

این یک مفهوم حقوقی هوشمندانه و کاربردی است. تصور کنید در یک پرونده، رای به نفع هیچ‌ کدام از طرفین به طور کامل صادر نشده است. حال اگر یک طرف (فرجام‌خواه اصلی) در مهلت قانونی درخواست فرجام کند، قانون این فرصت را به طرف دیگر (فرجام‌خوانده) می‌دهد که او هم نسبت به بخشی از رای که به ضررش است، درخواست فرجام دهد؛ حتی اگر مهلت ۲۰ روزه او تمام شده باشد.

نکته کلیدی این است که فرجام تبعی کاملا به فرجام اصلی وابسته است. اگر فرجام‌خواه اصلی درخواست خود را پس بگیرد یا دادخواستش رد شود، فرجام تبعی نیز خود به‌ خود از بین می‌رود و بلااثر می‌شود. این مکانیسم از درخواست‌های فرجام بی‌مورد جلوگیری می‌کند، زیرا هر طرف پیش از اعتراض باید این ریسک را بسنجد که ممکن است اعتراض او، طرف مقابل را به یک اعتراض متقابل ترغیب کند.

آرای قابل فرجام

قانون به صراحت مشخص کرده که چه احکام و قرارهایی قابلیت بازبینی در دیوان عالی کشور را دارند. اصل بر این است که آرا پس از مرحله تجدیدنظر قطعی هستند و فقط موارد استثنایی قابل فرجام‌اند. این آرا به چند دسته تقسیم می‌شوند:

1. احکام دادگاه بدوی که تجدیدنظرخواهی نشده‌اند:
• احکام مربوط به دعاوی مالی که خواسته آن‌ها بیش از بیست میلیون ریال باشد.
• احکام مربوط به موضوعات مهم غیرمالی مانند اصل نکاح (ازدواج)، فسخ نکاح، طلاق، نسب (فرزندی)، حجر (محجوریت)، وقف، ثلث و تولیت.
2. احکام دادگاه تجدیدنظر استان:
• در اینجا قانون سخت‌گیرانه‌تر است و فقط احکام مربوط به اساسی‌ترین مسائل هویتی و اجتماعی یعنی اصل نکاح، فسخ آن، طلاق، نسب، حجر و وقف قابل فرجام‌اند. 
3. قرارهای صادر شده از دادگاه‌ها:
• قرار هایی مانند قرار ابطال دادخواست یا قرار رد دادخواست که از دادگاه تجدیدنظر صادر شده باشد، به شرطی قابل فرجام است که اصل دعوا نیز قابل فرجام بوده باشد.
4. آرای کیفری:
   • جرایمی که مجازات قانونی آن‌ها سلب حیات (اعدام)، حبس ابد یا قطع عضو است.
   • جرایم تعزیری درجه سه و بالاتر.
   • جنایات عمدی که دیه آن‌ها نصف دیه کامل یا بیشتر است. برای محاسبه دقیق دیه به صفحه محاسبه آنلاین دیه مراجعه کنید. 
   • جرایم سیاسی و مطبوعاتی.
• همان‌طور که اشاره شد، جرایم سنگین مستقیما در دیوان عالی کشور قابل فرجام هستند. این جرایم شامل موارد زیر است:

آرای غیر قابل فرجام خواهی

در مقابل، قانون مواردی را نیز مشخص کرده که رأی صادر شده در آن‌ها قطعی و نهایی است و به هیچ وجه نمی‌توان از آن فرجام خواهی کرد. این موارد عمدتا به تصمیم و اراده خود طرفین دعوا برمی‌گردد:

• احکام مستند به اقرار: اگر فردی در دادگاه به طور صریح علیه خود اقرار کند و رای بر اساس آن صادر شود، دیگر نمی‌تواند به آن اعتراض کند.
• احکام مستند به نظر کارشناس مرضی‌ الطرفین: اگر طرفین دعوا پیش از اعلام نظر کارشناس، به صورت کتبی توافق کنند که نظر او برایشان قطعی و لازم‌الاجراست، رای مبتنی بر آن نظر دیگر قابل فرجام نیست.
• احکام مستند به سوگند قاطع دعوا: اگر سرنوشت دعوا به سوگند خوردن یکی از طرفین بستگی داشته باشد و او سوگند یاد کند، رایی که بر این اساس صادر می‌شود قطعی است.
• احکامی که طرفین حق فرجام را ساقط کرده‌اند: طرفین می‌توانند به صورت کتبی توافق کنند و حق فرجام خواهی خود را از خود سلب کنند.
• احکام مربوط به متفرعات دعوا: اگر حکم مربوط به اصل دعوا قابل فرجام نباشد، احکام مربوط به مسائل فرعی آن (مانند خسارت دادرسی) نیز قابل فرجام نخواهد بود که از طریق صفحه محاسبه هزینه دادرسی می توانید به صورت دقیق و سریع محاسبه کنید. 
• احکامی که قوانین خاص آن‌ها را غیرقابل فرجام دانسته‌اند. 

منطق پشت این استثنائات، احترام به اراده طرفین و جلوگیری از طولانی شدن بیهوده دادرسی است. وقتی طرفین خودشان راهی را برای پایان دادن به اختلاف انتخاب می‌کنند، نظام قضایی آن انتخاب را محترم می‌شمارد.

نتیجه رسیدگی فرجامی: ابرام یا نقض رای

پس از بررسی پرونده در دیوان عالی کشور، یکی از دو تصمیم زیر گرفته می‌شود: 

1. ابرام (تأیید) رأی: اگر شعبه دیوان عالی کشور تشخیص دهد که رای صادر شده از دادگاه پایین‌تر، هیچ ایراد قانونی و شرعی ندارد و کاملا درست است، آن را «ابرام» یا تأیید می‌کند. در این حالت، پرونده برای اجرا به دادگاه صادرکننده رای بازگردانده می‌شود. 
2. نقض (شکستن) رأی: اگر دیوان تشخیص دهد که رای به دلایلی مانند عدم صلاحیت دادگاه، مغایرت با قانون یا عدم رعایت اصول دادرسی، ایراد اساسی دارد، آن را «نقض» می‌کند. نکته بسیار مهم این است که در امور حقوقی، دیوان عالی کشور پس از نقض رای، خودش رای جدیدی صادر نمی‌کند. بلکه پرونده را برای رسیدگی مجدد به دادگاه دیگری ارجاع می‌دهد.
• اگر علت نقض، نقص تحقیقات باشد، پرونده به همان دادگاه صادرکننده رای برمی‌گردد تا تحقیقات را کامل کند.
• اگر علت نقض، عدم صلاحیت دادگاه باشد، پرونده به دادگاهی که دیوان صالح می‌داند، فرستاده می‌شود.
• در سایر موارد، پرونده به شعبه هم‌عرض (شعبه‌ای هم‌رده دادگاه صادرکننده رای) ارجاع می‌شود تا مجدداً به ماهیت دعوا رسیدگی و رای صحیح صادر کند. 

مهلت و مراحل فرجام خواهی 

فرایند فرجام خواهی مراحل مشخصی دارد که باید به دقت طی شوند: 

1. مهلت: همان‌طور که گفته شد، مهلت درخواست برای افراد ساکن ایران ۲۰ روز و برای افراد مقیم خارج از کشور ۲ ماه است. این مهلت برای آرای دادگاه تجدیدنظر، از تاریخ ابلاغ رای و برای آرای دادگاه بدوی که تجدید نظرخواهی نشده‌اند، از تاریخ انقضای مهلت تجدیدنظر شروع می‌شود.
2. تقدیم دادخواست: شروع فرایند، تقدیم «دادخواست فرجامی» به دفتر دادگاهی است که رای را صادر کرده است.
3. بررسی اولیه: مدیر دفتر دادگاه، دادخواست را از نظر کامل بودن مدارک و رعایت شرایط شکلی بررسی می‌کند. اگر نقصی وجود داشته باشد، به متقاضی ۱۰ روز مهلت می‌دهد تا آن را برطرف کند.
4. تبادل لوایح: پس از تکمیل دادخواست، یک نسخه از آن برای طرف مقابل فرستاده می‌شود تا او ظرف ۲۰ روز پاسخ خود را به صورت کتبی ارائه دهد.
5. ارسال به دیوان عالی کشور: پس از دریافت پاسخ یا پایان مهلت، کل پرونده به دیوان عالی کشور در تهران ارسال می‌شود.
6. رسیدگی در دیوان: پرونده به یکی از شعب دیوان ارجاع داده می‌شود. رسیدگی معمولا بدون حضور طرفین انجام می‌شود و قضات دیوان بر اساس محتویات پرونده و لوایح طرفین، رای را از نظر قانونی بررسی و تصمیم نهایی را (ابرام یا نقض) صادر می‌کنند.

چه برگه ‌هایی باید به دادخواست فرجامی پیوست گردد؟

برای اینکه دادخواست فرجامی شما در همان ابتدا رد نشود، باید مدارک زیر به طور کامل ضمیمه شوند: 

• رونوشت یا تصویر مصدق رای: کپی برابر اصل رأیی که به آن اعتراض دارید (چه رأی بدوی و چه تجدیدنظر).
• لایحه اعتراضی: یک نوشته مفصل که در آن دلایل و جهات قانونی اعتراض خود را به طور کامل توضیح داده‌اید.
• وکالت‌نامه وکیل: اگر وکیل دارید، وکالت‌نامه او باید پیوست شود.
• مدارک شناسایی: کارت ملی و مدارک هویتی فرجام‌خواه.
• رسید پرداخت هزینه دادرسی: هزینه مربوط به این مرحله باید پرداخت شده باشد.

در چه مواردی حکم یا قرار نقض می ‌گردد؟

دیوان عالی کشور فقط در صورت وجود یکی از جهات قانونی زیر، رأی را نقض می‌کند. این موارد در ماده ۳۷۱ قانون آیین دادرسی مدنی مشخص شده‌اند:

1. عدم صلاحیت دادگاه: اگر دادگاه صادرکننده رای، صلاحیت ذاتی برای رسیدگی به آن موضوع را نداشته باشد.
2. مخالفت رای با قانون یا شرع: اگر رای صادر شده به طور آشکار با قوانین کشور یا موازین شرعی مغایرت داشته باشد.
3. عدم رعایت اصول دادرسی: اگر اصول اساسی دادرسی (مانند حق دفاع) به قدری نادیده گرفته شده باشد که رأی را از اعتبار ساقط کند.
4. صدور آرای متناقض: اگر در یک موضوع مشخص و بین همان افراد، دو رأی متناقض و مغایر هم صادر شده باشد.
5. نقص تحقیقات یا بی‌توجهی به دلایل: اگر تحقیقات پرونده ناقص باشد یا دادگاه به دلایل و دفاعیات مهم یکی از طرفین هیچ توجهی نکرده باشد.

مهم است بدانید که هر ایراد جزئی موجب نقض رأی نمی‌شود. ایراد باید آن‌قدر اساسی باشد که اعتبار رأی را خدشه‌دار کند.

سخن پایانی

فرجام خواهی آخرین و مهم‌ترین مرحله نظارت بر اجرای صحیح قانون در نظام قضایی ایران است. این فرایند مکانیسمی تخصصی برای جلوگیری از صدور آرای خلاف شرع است. وکلای حقوقی با داشتن دانش و تجربه کافی می‌توانند در این مرحله حساس، حق موکلین خود را پیگیری کنند. اگر به مشاوره تخصصی در این زمینه نیاز دارید، با وکیلوند تماس بگیرید و از خدمات وکلای ماهر ما بهره‌مند شوید.