برای پاسخ به این سوالات، باید بدانیم که حقوق جزا نگاهی دقیق و موشکافانه به رفتارها دارد. در این مقاله، مفهوم جرم و سه ضلع مثلثی که یک جرم را میسازند (عناصر قانونی، مادی و روانی) را بررسی میکنیم.
تعریف قانونی جرم
بر اساس ماده ۲ قانون مجازات اسلامی، تعریف جرم بدین شرح است:
«هر رفتاری اعم از فعل یا ترک فعل که در قانون برای آن مجازات تعیین شده است، جرم محسوب میشود.»
از این تعریف دو نکته کلیدی برداشت میشود:
-
جرم لزوماً انجام یک کار (فعل) نیست؛ گاهی انجام ندادن یک کار (ترک فعل) هم جرم است.
-
ملاک جرم بودن، تشخیص شخصی یا عرفی نیست؛ بلکه ملاک، «نوشته شدن در قانون» است.
ارکان سهگانه جرم (عناصر تشکیلدهنده)
برای اینکه بتوانیم یقه کسی را بگیریم و او را «مجرم» بنامیم، باید سه قطعه پازل به طور همزمان کنار هم قرار بگیرند. اگر حتی یکی از این سه عنصر وجود نداشته باشد، جرمی رخ نداده است. این سه عنصر عبارتند از:
۱. عنصر قانونی (اصل قانونی بودن جرم و مجازات)
این عنصر مهمترین رکن حقوقی است و مانند تابلوی هشداری عمل میکند که قبل از ورود به منطقه ممنوعه نصب شده است.
-
مفهوم: تا زمانی که قانونگذار (مجلس) رفتاری را ممنوع نکرده و برای آن مجازات تعیین نکرده باشد، انجام آن رفتار جرم نیست؛ حتی اگر آن کار از نظر اخلاقی بسیار زشت و ناپسند باشد (مانند دروغگویی ساده که گناه است اما جرم نیست، مگر در مواردی مثل شهادت دروغ).
-
چرا این عنصر مهم است؟ برای اینکه شهروندان تکلیف خود را بدانند و قاضی نتواند سلیقهای عمل کند. هیچکس را نمیتوان برای کاری که امروز انجام داده اما فردا قانون آن تصویب میشود، مجازات کرد (اصل عطف به ماسبق نشدن قوانین کیفری).
۲. عنصر مادی (پیکره و ظاهر جرم)
نیتها و فکرهای پلید تا زمانی که در ذهن باقی بمانند، جرم نیستند. عنصر مادی، همان تجلی خارجی نیت مجرمانه در دنیای واقعی است.
-
اجزای عنصر مادی:
-
رفتار فیزیکی: این رفتار میتواند به شکلهای زیر باشد:
-
فعل (مثبت): کاری که با حرکت اعضای بدن انجام میشود (مثل شلیک گلوله، برداشتن کیف پول، امضای چک جعلی).
-
ترک فعل (منفی): خودداری از انجام وظیفهای که قانون بر عهده فرد گذاشته است (مثل مادری که به نوزادش شیر ندهد تا بمیرد، یا نجات غریقی که غریق را نجات ندهد).
-
-
موضوع جرم: چیزی یا کسی که جرم روی آن واقع میشود (مانند «اموال» در جرم سرقت یا «جان انسان» در جرم قتل).
-
نتیجه مجرمانه (در جرایم مقید): برخی جرایم حتماً نیاز به نتیجه دارند (مثلاً در قتل حتماً باید فرد بمیرد). اما برخی جرایم به محض انجام رفتار محقق میشوند و نتیجه مهم نیست (مانند جعل اسکناس که حتی اگر خرج نشود، جرم است).
-
۳. عنصر روانی (روح جرم)
آیا هر کس که کار ممنوعهای انجام داد مجرم است؟ اگر کسی در خواب راه برود و کوزهای را بشکند، آیا مجرم است؟ خیر. عنصر روانی به «اراده»، «قصد» و «ذهنیت» مرتکب میپردازد.
این عنصر بر اساس نوع جرم به دو دسته تقسیم میشود:
الف) در جرایم عمدی (سوء نیت)
برای تحقق جرایم عمدی (مثل سرقت یا قتل عمد)، فرد باید:
-
علم: بداند کاری که میکند جرم است و موضوع را بشناسد.
-
سوء نیت عام: اراده انجام کار را داشته باشد (مجبور نشده باشد یا در خواب نباشد).
-
سوء نیت خاص: قصد رسیدن به نتیجه مجرمانه را داشته باشد (مثلاً بخواهد طرف مقابل را بکشد).
ب) در جرایم غیرعمدی (خطای جزایی)
در جرایمی مثل تصادفات رانندگی یا حوادث کار، فرد قصد آسیب رساندن ندارد، اما به دلیل بیتوجهی مقصر است. در اینجا عنصر روانی شامل موارد زیر است:
-
بیاحتیاطی
-
بیمبالاتی
-
عدم مهارت
-
عدم رعایت نظامات دولتی
تفاوت جرم با تخلف و گناه
برای درک بهتر عناصر جرم، باید مرز آن را با مفاهیم مشابه بشناسیم:
-
تفاوت با گناه: گناه نقض فرمان الهی است و مجازات اخروی دارد (مثل غیبت کردن)، اما جرم نقض قانون کشور است و مجازات دنیوی (حبس، جریمه و...) دارد. بسیاری از گناهان جرم نیستند و برخی جرایم (مثل عبور از چراغ قرمز) لزوماً گناه کبیره محسوب نمیشوند.
-
تفاوت با تخلف اداری: تخلف اداری نقض قوانین داخلی یک سازمان توسط کارمند است (مثل غیبت غیرموجه) که در هیئتهای اداری رسیدگی میشود، اما جرم در دادگاه کیفری بررسی میگردد.
نتیجهگیری
برای اینکه یک قاضی بتواند حکمی صادر کند، باید احراز نماید که:
-
رفتار انجام شده در کتاب قانون جرمانگاری شده است (عنصر قانونی).
-
فرد عملاً آن رفتار را انجام داده یا وظیفهای را ترک کرده است (عنصر مادی).
-
فرد با اراده و آگاهی و یا بر اثر تقصیر مرتکب آن شده است (عنصر روانی).
فقدان هر یک از این پایهها، ساختمان جرم را ویران کرده و مسئولیت کیفری را از دوش فرد برمیدارد.
