با توجه به گسترش و افزایش معاملات هرروزه مردم و تبادل کالا و ارایه خدمات از سوی تولید کنندگان و عرضه کنندگان کالا و خدمات ،احتمالا با واژه خیارات برخورد داشته اید و مشاهده کرده اید که در قرارداد های منعقده از سوی افراد حرف در مورد خیار و خیارات در میان است اما سوالی که مطرح است اینکه خیار چیست ؟

احکام مربوط به خیارات کدام است ؟

در این مقاله از وکیلوند سعی بر آن داریم که به توضیح این موارد بپردازیم پس همراه ما گروه وکلا و مشاوران و کارشناسان حقوقی سایت وکیلوند اولین استارتاپ حقوقی ایران تا انتها  بمانید.

 

در ابتدا سعی داریم که با معنی و مفهوم خیار آشنا شویم ،خیار در لغت به معنی اختیار است و در اصطلاح حقوقی به معنای این است که برای طرفین عقد حقی ایجاد میشود که بتوانند معامله را یک طرفه منحل کنند .

خیار مختص عقود لازم است و در عقود جایز برای فسخ معامله نیاز به خیار نیست و یکی از متعاملین بدون علت و توجیه خاصی میتواند معامله را فسخ کند .

 

خیارات از قرار ذیل‌اند:

۱) خیار مجلس

۲) خیار حیوان

۳) خیار شرط

۴) خیار تاخیر ثمن

۵) خیار رویت و تخلف وصف

۶) خیار غبن

۷) خیار عیب

۸) خیار تدلیس

۹) خیار تبعض صفقه

۱۰) خیار تخلف شرط

اما بحث ما در مورد خیار عیب است پس همانگونه که با معنا و مفهوم خیار آشنا شدیم باید با معنی و احکام خیار عیب  نیز آشنا شویم .

 

عیب در لغت به معنای نقص ، از بین رفتن کمال انتفاع و ...

است ، آقای دکتر ناصر کاتوزیان در تعریف عیب میفرمایند ؛ عیب به معنی نقصی است که از ارزش کالا یا انتفاع متعارف آن بکاهد .

پس اگر معامله ای صورت گرفت و در آن کالا یا مبیعی ای مورد معامله قرار گرفت و سپس مشتری متوجه شود که کالا معیوب است اختیار فسخ معامله را دارد که در اصطلاح میگوییم مشتری خیار عیب دارد .

در ماده ۴۲۲ قانون مدنی ، مقنن محترم به تبیین شرایط خیار عیب پرداخته است .

بر این اساس ماده ۴۲۲ قانون مدنی بیان میدارد ؛

اگر بعد از معامله ظاهر شود که مبیع معیوب بوده مشتری مختار است در قبول مبیع معیوب با اخذ ارش یا فسخ معامله.

همانطور که مشاهده میشود از نص قانون و نص ماده ۴۲۲ قانون مدنی اگر مبیع  معیوب باشد مشتری اختیاراتی دارد از جمله اینکه میتواند معامله را فسخ کند یا اینکه میتواند همان مبیع را قبول کند و ارش آن راهم مطالبه کند .

پس ذی الخیار یعنی شخصی که دارای خیار است دو اختیار دارد .

تنها خیاری که به صاحب آن دو اختیار میدهد همین خیار عیب است .

 

بر اساس ماده ۴۲۳ قانون مدنی

خیار عیب وقتی برای مشتری ثابت میشود که عیب مخفی و موجود در حین عقد باشد.

بر اساس این ماده خیار عیب وقتی ثابت است که عیب مخفی باشد ، منظور از مخفی بودن یعنی اینکه واقعا پنهان و مستور باشد یا اینکه عیب کالا معلوم است ولی مشتری متوجه و ملتفت نشده است .

طبق ماده ۴۲۴ قانون مدنی

عیب وقتی مخفی محسوب است که مشتری در زمان بیع عالم به آن نبوده است اعم از اینکه این عدم علم ناشی از آن باشد که عیب ‌واقعاً مستور بوده است یا اینکه ظاهر بوده ولی مشتری ملتفت آن نشده است.

تشخیص عیب بر اساس تشخیص عرف و عادت می‌باشد و بر حسب زمان ها و مکان های مختلف ، متفاوت میباشد ، البته میتوان بر خلاف آن توافق کرد و به موجب ماده ۱۰ و قراداد خصوصی رویدادی را که عیب محسوب نمیشود ، عیب محسوب نمود یا بالعکس .

زیرا ابتدا قانون امری مقدم است و سپس قراداد و پس از آن عرف و در نهایت قانون تکمیلی .

 

گفتیم که اگر کالا معیوب باشد مشتری این اختیار را دارد که معامله را فسخ کند یا اینکه معامله را در قبال دریافت ارش قبول کند ؟

اما سوالی که مطرح است این است ؛ ارش چیست ؟

به ما به التفاوت کالای معیوب و سالم ارش گفته میشود. 

یعنی مشتری میتواند کالای معیوب را قبول کند و از فسخ معامله صرف نظر کند ولی در قبال ،قبول کالای معیوب مبلغی نیز به عنوان ارش مطالبه کند .

نحوه محاسبه ارش این گونه است که کارشناس وارد عمل می‌شود و با توجه به فرمولی که در ماده ۴۲۷ قانون مدنی آمده است ارش را تعیین میکند .

بر حسب ماده ۴۲۷ قانون مدنی

اگر در مورد ظهور عیب مشتری اختیار ارش کند تفاوتی که باید به او داده شود به طریق ذیل معین میگردد:

‌قیمت حقیقی مبیع در حال بی عیبی و قیمت حقیقی آن در حال معیوبی به توسط اهل خبره معین شود.

‌اگر قیمت آن در حال بی عیبی مساوی با قیمتی باشد که در زمان بیع بین طرفین مقرر شده است تفاوت بین این قیمت و قیمت مبیع در حال معیوبی ‌مقدار ارش خواهد بود.

‌و اگر قیمت مبیع در حال بی عیبی کمتر یا زیادتر از ثمن معامله باشد نسبت بین قیمت مبیع در حال معیوبی و قیمت آن در حال بی عیبی معین شده و‌بایع باید از ثمن مقرر به همان نسبت نگاه داشته و بقیه را به عنوان ارش به مشتری رد کند.

نکته قابل توجه اینکه در یک سری از موارد مشتری اختیار فسخ معامله به استناد خیار عیب را ندارد و فقط میتواند ارش بگیرد ، یعنی در این موارد مشتری اختیار ندارد و ملزم به دریافت ارش است و حق فسخ کردن معامله را ندارد .

اما در چه مواردی مشتری فقط میتواند ارش بگیرد و ملزم به دریافت ارش است و اختیار فسخ معامله را ندارد ؟

 

در موارد ذیل مشتری نمیتواند بیع را فسخ کند و فقط میتواند ارش بگیرد:

۱- در صورت تلف شدن مبیع نزد مشتری یا منتقل کردن آن به غیر.

۲- در صورتی که تغییری در مبیع پیدا شود اعم از اینکه تغییر به فعل مشتری باشد یا نه.

۳ -در صورتیکه بعد از قبض مبیع عیب دیگری در آن حادث شود مگر اینکه در زمان خیار مختص به مشتری حادث شده باشد که در اینصورت ‌مانع از فسخ و رد نیست.

 

 

تعیین ارش در خیار عیب

بر اساس آنچه که در ماده 427 قانون مدنی در رابطه با نحوه تعیین ارش آمده است، محاسبه میزان ارشِ مال خریداری شده طبق موارد زیر قابل انجام می باشد:

1.      کارشناس مربوطه به بررسی مال مورد نظر می پردازد و قیمت مال سالم و مال معیوب را محاسبه می کند؛ چنانچه کارشناسان در مورد میزان قیمت با یکدیگر تفاهم نداشته باشند، با استناد به ماده 428 قانون مدنی، حد وسط آن دو قیمت در نظر گرفته می شود.

2.      میزان حد وسط قیمت ها مورد سنجش قرار می گیرد.

3.      قیمتی که طرف مقابل باید برای مال معیوب بپردازد، محاسبه خواهد شد.

4.      بر همین اساس تفاوت قیمت محاسبه شده و مبلغ تادیه شده مشخص می شود که همان ارش است.

 

موارد معامله در خیار عیب

در عقودی که بعد از انعقاد آن ها عیبی در مبیع ظاهر می شود و اختیار فسخ معامله را با خیار عیب به مشتری می دهد، مورد معامله می تواند عین معین یا کلی در معین یا کلی فی الذمه باشد. 

خیار عیب در جایی اختیار فسخ معامله را برای خریدار ایجاد می کند که عیب در مبیعی موجود باشد که عین خارجی یا کلی در معین بوده و به میزان مبیع، فرد سالم در آن موجود نباشد.

چنانچه در مجموع میان کلی در معینِ مبیع، فرد سالمِ برابر و مانند آن وجود داشته باشد، خریدار دیگر حق فسخ معامله را نخواهد داشت و فقط امکان الزام فروشنده به تسلیم فرد سالم از مجموعه مورد نظر را دارد.

در مواردی که مبیع، کلی فی الذمه باشد و بعد از تسلیم فردی از افراد کلی مبیع به صورت معیوب کشف شود، خریدار امکان استرداد آن را دارد و می تواند فروشنده را ملزم به تسلیم فرد سالمی از آن کند. 

)به بیان ساده تر، اگر مال مورد معامله معیوب بوده و فروشنده به تعداد آن، مال سالم داشته باشد، باید آن را به خریدار تحویل دهد؛ مثلا زمانی که مورد معامله صد کیلو گندم باشد و فاسد بودن آن ها بعد از معامله معلوم شود، در این صورت چنانچه فروشنده صد کیلو گندم سالم داشته باشد، باید آن را به خریدار بدهد. (

 

اسقاط خیار عیب 

موارد اسقاط خیار عیب بر اساس  زمان آن شامل دو حالت است: 1- اسقاط بعد از قرارداد 2- اسقاط ضمن قرارداد

در حالت اول شخص پس از انعقاد قرارداد، خیار عیب را به صورت صریح یا ضمنی ساقط می نماید؛ به طور مثال تصرف در مال معامله شده پس از آن که خریدار از وجود عیب آگاه شد یا در صورت انتقال ارادی مال به غیر پس از اطلاع از وجود عیب، نوعی اسقاط ضمنی خیار عیب محسوب می شود.

در حالت دوم طرفین اسقاط خیار عیب را در ضمن قرارداد خود توافق می کنند و آن را به صورت شرط ضمن قرارداد مکتوب می نمایند.

 

نکات حق فسخ ناشی از خیار عیب

در ادامه این مطلب جواز یا عدم جواز موارد تبعیض در اجرای خیار عیب به طور کامل ذکر خواهد شد:

مبیع متعدد باشد و بعضی از آنها دارای عیب باشند: : زمانی که چند مال به طور همزمان مورد معامله قرار گرفته باشند که در این حالت تبعیض جایز نیست. در چنین حالتی این امکان وجود ندارد که تعدادی از کالا های مورد معامله که سالم هستند، نگه داشته شوند و باقی آن ها به استناد خیار عیب مسترد و فسخ شوند؛ مگر اینکه بایع به این کار (تبعیض) رضایت دهد. 

در چنین وضعیتی خریدار باید معامله را نسبت به تمام موضوع آن فسخ نماید یا معامله را فسخ ننموده و ارش آن را دریافت کند؛ لازم به ذکر است در صورتیکه قیمت هر یک از موضوعات معامله (مبیع) به طور جداگانه معین شده باشد، در اینجا تبعیض جایز است و بایع می تواند معامله را فقط نسبت به مبیع معیوب فسخ نماید.

بایع یک نفر باشد و خریداران متعدد باشند: در این حالت نیز همانند حالت اول تبعیض جایز نمی باشد و باید همه خریداران معامله را فسخ نموده یا همه آن ها معامله را باقی داشته و از فروشنده سهم ارش خود را دریافت کنند.

بایع متعدد باشد و خریدار یک نفر باشد: در این حالت تبعیض جایز است و مشتری می تواند معامله را نسبت به بعضی از فروشنده ها فسخ نماید و نسبت به بعضی دیگر باقی داشته و سهم ارش خود را از آنها دریافت کند.

 

تبری از عیوب در خیار عیب

تبری به معنای دور کردن است و تبری از عیوب یعنی شخص مسئولیت عیوب را از خود دور کند؛ به عبارت دیگر یعنی فروشنده مبیع را با همه عیوبی که دارد، بفروشد و با تبری از عیوب، خیار عیب آن را ساقط نماید و حق فسخ و حتی حق دریافت ارش را به این طریق از بین ببرد.

تبری از عیوب می تواند نسبت به یک عیب خاص یا نسبت به تمام عیوب باشد؛ ماده 436 قانون مدنی در این باره بیان داشته است: اگر بایع از عیوب مبیع تبری کرده باشد، به اینکه عهده عیوب را از خود سلب کرده یا با تمام عیوب بفروشد، مشتری در صورت ظهور عیب، حق رجوع به بایع نخواهد داشت و اگر بایع از عیب خاصی تبری کرده باشد، فقط نسبت به همان عیب حق مراجعه ندارد.

نکته: شرط تبری نوعی شرط عدم مسئولیت محسوب می شود و مسئولیت ناشی از زیان مبیع معیوب را در صورتی که فروشنده از آن بی خبر باشد، از بین خواهد برد؛ وگرنه فقط خیار عیب ساقط شده و خسارت های ناشی از مبیع معیوب تابع احکام خیار عیب نمی باشد.

 

رسیدگی به دعاوی خیار عیب

مراجع صالح برای رسیدگی به دعاوی مربوط به خیار عیب، شامل موارد زیر است:

• دادگاه محل اقامت خوانده (فروشنده)
• دادگاه محل انجام قرارداد
• دادگاه محل انعقاد قرارداد

 

تفاوت خیار عیب و تدلیس

بسیاری از افراد خیار عیب و خیار تدلیس را با یکدیگر اشتباه می گیرند و تفاوت های آن ها را به درستی درک نمی کنند؛ اما در واقع این دو در مواردی با یکدیگر متفاوت اند. 

در خیار عیب مورد معامله چه مبیع معین بوده و چه ثمن معین، باید معیوب باشد؛ اما در خیار تدلیس این گونه نیست و خیار به دلیل جلوه دادن ساختگی یک وصفی که وجود ندارد و فقدان آن عیب نیست، به وجود می آید.

تفاوت دیگری که میان این دو خیار وجود دارد، از لحاظ منشا پیدایش آن هاست.

در خیار عیب شرط نیست که حتما عملیاتی انجام شده و مبیع را معیوب کرده باشد، بلکه پیدایش خود به خودی عیب و بی اطلاعی بایع شرط است؛ ولی در خیار تدلیس باید حتماً عملیاتی (چه توسط طرفین معامله و چه توسط فرد دیگری) انجام شده باشد.

به همین دلیل خیار تدلیس فقط مختص مشتری نیست و در صورتی که ثمن معامله عین خارجی باشد، وجود آن برای بایع هم ممکن است؛ ماده 439 قانون مدنی در این رابطه بیان می دارد:

اگر بایع تدلیس نموده باشد، مشتری حق فسخ بیع را خواهد داشت و همچنین است بایع نسبت به ثمن شخصی در صورت تدلیس مشتری.

 

مهلت خیار عیب

مهلت خیار عیب نیز مانند اکثر خیارات دیگر فوری می باشد؛ همانطور که در ماده 435 قانون مدنی آمده: خیار عیب بعد از علم به آن فوری است.

حتی برخی از افراد معتقدند که مطالبه ارش نیز فوریت دارد و باید در اسرع وقت نسبت به دریافت آن از فروشنده اقدام شود.

 

جهت کسب اطلاعات بیشتر در مورد خیار عیب و احکام مربوط به آن میتوانید به وکلا و مشاوران و کارشناسان حقوقی سایت وکیلوند اولین استارتاپ حقوقی ایران مراجعه نمایید. و از طریق اخذ مشاوره حقوقی به صورت رزرو تلفنی یا حضوری اقدام نمایید .