در دادگاه ها شرط داوری در طلاق برای همه انواع طلاق الزامی است. یعنی زوج و زوجه هر دو نفر از بستگان خود را برای داوری معرفی می کنند و در صورتی که داوران نتوانند مسائل بین زن و مرد را حل کنند مراتب را به دادگاه اعلام می کنند تا حکم طلاق صادر کند.
در قانون جدید حمایت از خانواده سال 1391 داوری در طلاق، علاوه بر انواع طلاق که می تواند توسط زوج یا زوجه انجام شود، طلاق توافقی نیز وجود دارد. اما در قانون حمایت از خانواده مصوب 1353 طلاق توافقی نیز وجود داشت که در آن آمده بود: هرگاه زوجین بر طلاق توافق کردند، زوجین بدون نیاز به تشریفات قضایی خاص و مراجعه به دادگاه می توانند طلاق خود را در دفترخانه ثبت کنند. پس از مدتی، معایب این روش آن را تغییر داد. نتیجه این شد که در سال ۱۳۷۱ مقرر شد حتی زوجین که با دریافت گواهی عدم سازش توافق می کنند به دادگاه مراجعه کنند. به همین ترتیب این رویه تا سال 91 ادامه داشت و پس از آن مواد جدیدی در قانون حمایت از خانواده درج شد. داوری در طلاق، داوری در طلاق توافقی، لزوم مراجعه به مشاور خانواده و... از جمله این مواد است.
داوری طلاق توافقی
طبق ماده 25 قانون حمایت خانواده مصوب سال 1391، دادگاه باید موضوع طلاق را به مشاور خانواده ارجاع دهد. بنابراین زوجین می توانند قبل از مراجعه به دادگاه و درخواست طلاق توافقی به مراکز مشاوره خانواده مورد تایید دادگستری مراجعه کنند. اگر مشاور خانواده موفق به انصراف طلاق زوجین نشد، می تواند موارد توافقی را تعیین و به دادگاه ارجاع می دهد. بر اساس ماده 19 قانون جدید، هدف این مراکز ایجاد سازش بین زوجین است. در صورت انصراف زوحین از طلاق، پرونده آنها در آنجا بایگانی می شود. اگر مرکز مشاوره تشخیص دهد که طلاق لازم است، نامه تائید مشاوره به همراه پرونده و سوابق زوجین به دادگاه ارجاع می شود. مراکز مشاوره 3 ماه مهلت برای اظهار نظر دارند که به درخواست زوجین تا 3 ماه دیگر قابل تمدید است. در دادگاه ها شرط داوری در طلاق برای همه انواع طلاق الزامی است. . یعنی زوج و زوجه هر دو نفر از بستگان خود را برای داوری معرفی می کنند و در صورتی که داوران نتوانند مسائل بین زن و مرد را حل کنند مراتب را به دادگاه اعلام می کنند تا حکم طلاق صادر کند. موضوع طلاق توافقی بر اساس ماده 27 قانون جدید حمایت از خانواده مشمول داوری نمی شود. به این دلیل که فرض بر این است که مرکز مشاوره در جهت سازش و صلح تلاش کرده است، بنابراین موضوع داوری طلاق توافقی دیگر مطرح نیست. به همین دلیل طلاق توافقی از نظر داوری با سایر انواع طلاق متفاوت است و طلاق توافقی نیاز به داوری ندارد.
گواهی عدم امکان سازش
معمولا پس از رسیدگی های معمول دادگاه و تعیین داوران و همچنین در صورت عدم حل اختلاف بین زوجین، گواهی عدم امکان سازش در طلاق صادر می شود. این گواهی طبق قانون جدید لحاظ شده است. بحث به حکم طلاق یا جدایی در گذشته در دادگاه های مدنی خاص صورت می گرفت، اما حالا در هر دو صورت قاضی در صورت درخواست طلاق از سوی مرد یا زن، گواهی عدم امکان سازش صادر می کند. این گواهی عدم امکان سازش حداکثر تا 3 ماه اعتبار قانونی دارد. این گواهی عدم امکان سازش که به نفع زن صادر شده است حکم نامیده می شود زیرا، مثلاً وقتی شوهر در طلاق همکاری نمی کند، دفترخانه مجددا او را بیش از یک بار به دفترخانه احضار می کند و دفترخانه در صورت عدم حضور او پرونده را به دادگاه ارسال می کند. طبق قانون دادگاه شوهر را احضار می کند. اگر او در دادگاه حاضر نشده باشد یا حاضر شده باشد اما در طلاق همکاری نداشته باشد، دادگاه او رد می شود و دادگاه به جای شوهر، زن را طلاق خواهد داد و حکم را اجرایی خواهد کرد. این گواهی ظاهراً حکم است، اما تنها عنوان آن گواهی عدم امکان سازش است. در صورتی که زوجین ظرف مدت اعتبار 3 ماه این گواهی را به دفترخانه ارائه نکنند، به نظر می‌رسد از حکم صرف نظر کرده اند و بنابراین دیگر معتبر نخواهد بود. در این صورت اگر یکی از طرفین بخواهد دوباره طلاق بگیرد. تا زمان صدور گواهی عدم امکان سازش کلیه مراحل قانونی مجددا باید طی شود. طبق قانون حمایت از خانواده، زمانی که زوجین تقاضای طلاق توافقی می کنند، در این صورت دادگاه باید پرونده را به مرکز مشاوره خانواده ارجاع دهد. در گواهی عدم امکان سازش در طلاق، طرفین می توانند از همان ابتدا در مراکز مذکور برای طلاق توافقی اقدام کنند. مرکز مشاوره خانواده در صورت عدم انصراف متقاضی از طلاق، موضوع را با ذکر شرایط توافق برای تصمیم گیری نهایی به دادگاه ارائه می کند. در طلاق توافقی باید گواهی عدم امکان سازش طلاق صادر شود. درست است که قانون طلاق توافقی را تعریف نکرده است، اما طلاق خلع و مبارات نوعی طلاق توافقی است. در قانون، طلاق خلع به این معناست که زن از مرد متنفر باشد اما کم و بیش به او مهریه خود را ببخشد و انگیزه هایی برای شوهر فراهم کند که سبب شود شوهر او را طلاق بدهد. در واقع این یک توافق اولیه است. طلاق در این حالت، طلاق بائن است و اگر زن قبل از تمام شدن مدت عده به آنچه در عوض به مرد داده یا بخشیده است رجوع کند، طلاق بائن تبدیل به طلاق رجعی می شود و مرد می تواند به زن نیز رجوع کند و طلاق را بی اثر کند. علیرغم اینکه حتی در صورت توافق طرفین ممکن است تشریفات طلاق توسط قاضی کاهش یابد، همچنان الزام به تعیین حکم و صدور گواهی عدم صلاحیت سازش در طلاق وجود دارد. تا زمان قطعی شدن طلاق، رضایت و توافق طرفین باید ادامه داشته باشد.
تشریفات قرار ارجاع امر به داوری
با ارجاع پرونده به یکی از شعبه هایی از دادگاه خانواده، آن جا وقت رسیدگی را تعیین می کند. ابتدا قاضی از طرفین دعوا توضیح می خواهد. سپس قرار ارجاع به داور را صادر می کند و به طرفین ابلاغ می نماید که داوران اختصاصی خود را در یک بازه زمانی معین از جانب دادگاه انتخاب کنند. طبق قانون داوران باید حداقل 40 سال سن داشته باشند. در قانون مشخص نشده است که داور زن باشد یا مرد. داوران معمولاً توسط زوجین انتخاب می شوند. در بیشتر موارد، داوران از میان بستگان طرفین دعوا انتخاب می شوند، به این دلیل که آنها از شرایط زندگی طرفین آگاهی بیشتری دارند و زندگی آنها را بهتر درک می کنند.
صدور گواهی عدم امکان سازش طلاق از سوی داوران
بر خلاف داوری برای دعاوی حقوقی که در آن داوران نباید هیچ نسبتی با طرفین داشته باشند، داوری در دعاوی خانوادگی این را می گوید (فابعثوا حکماً من أهله و حکماً من أهلها) بر این اساس باید خانواده هر زن و مرد حکم را تعیین کنند. این افراد برای اصلاح رابطه بین زوجین، با آن ها مذاکره و صحبت می‌کنند. همچنین در قانون مقرر شده است که داوران باید حداقل دو بار در مهلت تعیین شده از سوی دادگاه طرفین را احضار و به امید حل اختلاف زوجین با آنها صحبت کنند. در قرآن کریم نیز آمده است که اگر زن و شوهر برای حل مشکل خود از حکمین کمک بخواهند، رابطه بین آنها بهتر می شود. در صورتی که زوجین داوری نداشته باشند یا ادعا کنند که ما کسی را به عنوان داور نمی شناسیم، دادگاه می تواند برای زوجین داور تعیین کند. پس از انتخاب داور، به او ابلاغ داده می شود که شما به عنوان داور تعیین شده اید. آیا قبول دارید یا خیر؟ پس از قبولی توسط داور، او به عنوان داور معرفی می شود. اساساً اگر بین آنها اصلاحی صورت نگیرد، یکی یا هر دو داوران نظر می دهند که زوجین نمی توانند با هم زندگی کنند. لازم به ذکر است قاضی دادگاه برای اقدام نیازی به رعایت اثر دادن نظر داور ندارد. در عوض یک نظر کارشناسی ساده است که به دادگاه ابلاغ می شود. به عبارت دیگر قاضی موظف به رأی دادن به نظر داوران نیست. ارجاع موضوع به داوران بیشتر به این دلیل است که آن ها سعی کنند رابطه بین آن ها سازش دهند. حکم به طلاق و ادامه زندگی را داوران نمی توانند بدهند. فقط در صورت توافق طرفین و تنظیم صورتجلسه دادگاه به آن عمل می کند و پرونده را مختومه می کند. هر چه باشد، دادگاه با بررسی مجدد طرفین دعوا و مدارک ارائه شده تصمیم می گیرد که آیا طرفین دعوا می توانند با هم زندگی کنند یا خیر. در رابطه با این تصمیم گواهی عدم امکان سازش صادر می شود.
