زمانی که شخصی مطالب دروغی را در مورد شخص دیگری منتشر کرده و نسبت به آن فرد تهمت یا افترا زده است و نمی تواند صحت آن را ثابت کند، طرف مقابل می تواند برای اعاده حیثیت نمونه شکواییه از طرف مقابل به دادسرا ارائه نماید و پس از طرح شکایت او را به مجازات قانونی محکوم کند. یک سال پس از اطلاع جرم، مهلت طرح شکایت اعاده حیثیت است.
در حال حاضر قانون اساسی مقرر می دارد که حیثیت، جان، مال و حقوق افراد مصون از تعرض است و آبرو، اعتبار، حیثیت و حقوق قانونی افراد تضییع نشود؛ در نتیجه تضییع حقوق مادی و معنوی دیگران و انتساب مواردی که قانوناً جرم تلقی می شود و به نوبه خود باعث لکه دار شدن آبروی شخص دیگری شود، قانون به کسی اتهامی به وی وارد شده است اجازه می دهد تا ادعای شرف یا اعاده حیثیت کند .
بسیاری از افرادی که پرونده آنها به دادگاه های کیفری کشیده شده و اتهامات واهی علیه آنها مطرح شده است، شنیده اند که طبق قانون مجازات اسلامی می توانند اعاده حیثیت نمایند و می توان از این طریق آثار منفی اجتماعی ناشی از افترا و تهمت را کاهش داد. در نتیجه سوال مهم این است که اعاده حیثیت چیست و اگر در مهلت قانونی اعاده حیثیت کنیم چه مجازاتی برای مرتکب اعمال خواهد شد؟
به عنوان بخشی از بحث خود در مورد اعاده حیثیت، ابتدا توضیح می دهیم که مفهوم اعاده حیثیت چیست و سپس به توضیح این مطالب که مجازات اعاده حیثیت کیفری چیست، چگونه اعاده حیثیت کنیم ، مهلت شکایت اعاده حیثیت چقدر است و در انتها به مطلب شکوائیه اعاده حیثیت خواهیم پرداخت.
اعاده حیثیت چیست
اصطلاح حقوقی به نام « اعاده حیثیت » برای بسیاری از افراد شناخته شده است و وقتی به فردی نسبت سوء یا ناروایی داده شده باشد، می دانند که می توانند به دادگاه مراجعه کرده و اعاده حیثیت نمایند. « اعاده شرف » اصطلاح دیگری است که برای توصیف این اعاده حیثیت به کار می رود. اعاده حیثیت یا اعاده شرف نیز به مفهوم عرفی که در بالا ذکر شد نزدیک است.
برای پاسخ به این سوال که اعاده حیثیت چیست، زمانی می توان به آن توجه کرد که فردی ارتکاب یک جرم را به فرد دیگری نسبت داده باشد و این انتساب با واقعیت همخوانی ندارد، یا ممکن است مطالب کذب و دروغی علیه شخص دیگری بیان شده باشد به طوری که حیثیت و آبرو و اعبتار وی به خطر بیفتد، شخص می تواند اتهام را از خود رفع کند و تقاضا کند که فردی که مطالب واهی علیه او مطرح کرده است با اقداماتی حقوقی ( طرح شکایت ) مجازات شود.
گفتنی است در برخی از قوانین در کنار این تعریف کلی به مفهوم اعاده حیثیت نیز اشاره شده است. ممکن است قاضی هنگام صدور حکم در دادگاه نسبت به شخصی دچار اشتباه شود و این حکم باعث لکه دار شدن حیثیت متهم می شود. طبق اصل 171 قانون اساسی در این گونه موارد باید از متهم اعاده حیثیت شود.
بر اساس اصل فوق الذکر، « هرگاه شخصی به دلیل تقصیر یا اشتباه قاضی در موضوع، در حکم یا تطبیق حکم در موردی خاص، متحمل ضرر مادی یا معنوی شود، بر اساس موازین اسلامی، در صورت تقصیر، مقصر ضامن است، در غیر این صورت، دولت خسارت وارده را جبران می‌کند و در هر حال، از متهم اعاده حیثیت می‌گردد » که برای اعاده حیثیت در مدت خاص، می توان از عذرخواهی، جریمه نقدی یا هر روش دیگری به جهت اعاده حیثیت متهم استفاده کرد.
ما معمولاً اعاده حیثیت را این‌گونه می‌دانیم که بین دو نفر که شاید با هم دشمن هستند اتفاق می‌افتد، که یکی از آنها به دیگری اکاذیبی را نشر داده یا افترایی می‌زند که در قانون مجازات اسلامی نیز در مواد 697 و 698 و 699 احکام آنها ذکر شده است.
مطابق ماده 697 قانون مجازات اسلامی، هر کس از طریق اوراق چاپی یا مکتوب، درج در روزنامه یا نطق در مجامع، امری را علناً به دیگری نسبت دهد یا آن ها را منشر نماید که قانون این را جرم می داند و در صورتی که نتواند صحت این مطالب را ثابت کند، محکوم به مجازات خواهد شد. جرم افترا معمولاً نامی است که به این جرم داده می شود.
گاهی شخصی که امری را نشر می دهد که به عنوان اشاعه فحشا شناخته می شود، صرف نظر از اینکه آن چه که به دیگری نسبت داده واقعاً صحت داشته باشد، باز هم مجازات می شود. مرتکب باز هم مجازات خواهد شد؛ به این دلیل که اشاعه فحشا خود جرم است و نباید اجازه داد که در جامعه گسترش یابد.
در ماده ۶۹۸ قانون مجازات اسلامی جرم دیگری تحت عنوان نشر اکاذیب علاوه بر افترا ( یعنی نسبت دادن ارتکاب جرم به دیگری ) مطرح شده است که در مواردی از این دست می توان از مرتکب این جرم شکایت کرد. با توجه به ماده ذکر شده:
مطالب دروغی یا بیان کذب در نامه‌ها یا شکواییه، مراسلات، عرایض، گزارش‌ها یا توزیع هرگونه اسناد چاپی یا مکتوب با امضا یا بدون امضا، به قصد آسیب رساندن به دیگری یا تشویش اذهان عمومی یا مقامات رسمی یا با همین مقاصد اعمال خلاف حقیقت راسا یا به صورت نقل قول به اشخاص یا مراجع حقیقی یا حقوقی یا مقامات رسمی صریح یا ضمنی نسبت داده شود، اعم از این که این جرم موجب ضرر مادی یا معنوی دیگری شود یا خیر، مجازات خواهد شد؛ در صورت امکان اعاده حیثیت نیز مهم است.
مجازات اعاده حیثیت کیفری
مهم ترین و رایج ترین موارد اقدام به اعاده حیثیت در قسمت قبل مطرح شد. اما ممکن است این سؤال مطرح شود که وقتی کسی بخواهد اعاده حیثیت نماید چه مجازاتی برای مرتکب در نظر گرفته خواهد شد؟ به بیان دیگر، مجازات اعاده حیثیت در یک امور کیفری شامل چه مجازاتی است؟
در پاسخ باید به این نکته اشاره کرد که در قانون مجازات اسلامی برای اعاده حیثیت کیفری بسته به جرمی که مرتکب شده، مجازاتهای متفاوتی در نظر گرفته شده است. به عنوان مثال، شخصی لفظاً جرمی را به دیگری نسبت دهد و نتواند آن را ثابت کند که طبق ماده 697 قانون مجازات اسلامی، افترا محسوب می شود به حسب مورد به مجازات حبس از یک ماه تا یک سال و تا ۷۴ ضربه شلاق محکوم خواهد شد.
بر اساس این ماده اگر جرم منافی عفت از قبیل لواط یا زنا را به دیگری نسبت دهد و نتواند آن را در دادگاه ثابت کند به مجازات جرم قذف یعنی ۸۰ ضربه شلاق محکوم می شود. و در صورت انتشار امری علیه دیگری که اشاعه فحشا تلقی می شود باز هم به مجازات یک ماه تا یک سال حبس و تا ۷۴ ضربه شلاق محکوم خواهد شد، علیرغم اینکه می تواند انتساب خود را ثابت کند.
همانطور که در ماده 699 قانون مجازات اسلامی آمده است، افترا ممکن است به صورت عملی نیز باشد؛ به این صورت که هرکس عالما و عامدا به قصد متهم کردن شخص دیگر، آلات و ابزار های جرم را در منزل یا جیب یا محل کار دیگری قرار دهد یا به نحوی مال او قلمداد کند و در نتیجه این اقدام شخص مذکور تحت تعقیب کیفری قرار می گیرد، در صورت صدور قرار اعلام برائت یا قرار منع تعقیب، مرتکب به 74 ضربه شلاق یا شش ماه تا سه سال محکوم می شود؛ مانند جرم تهمت دزدی.
در صورتی که اعاده حیثیت در اثر نشر اکاذیب صورت گرفته باشد، مرتکب به استناد ماده 698 قانون مجازات اسلامی به مجازات حبس از دو ماه تا دو سال یا شلاق تا 74 ضربه محکوم می شود. طبق ماده 700 قانون مجازات اسلامی هر کس دیگری را به صورت منظوم یا نثر، کتبی یا شفاهی هجو کند و هجویه ای علیه او منتشر کند، وی به مجازات از یک ماه تا شش ماه حبس محکوم می شود.
چگونه اعاده حیثیت کنیم
سپس از آشنایی با مفهوم اعاده حیثیت و مجازات های احتمالی برای آن، نوبت به نحوه به توضیح نحوه اعاده حیثیت کیفری می رسد؛ شاید افرادی که جرم افترا یا نشر اکاذیب علیه آنها صورت گرفته است از خود بپرسند که چگونه می‌توان اعاده حیثیت کنیم؟
این سوال پاسخ ساده ای دارد؛ لازم است فردی در صورتی که قصد اعاده حیثیت نسبت به شخص دیگری را دارد، ابتدا باید شکواییه تنظیم نماید و درخواست رسیدگی از دادسرا را داشته باشد. در حال حاضر شاکی طرح شکایت در خصوص اعاده حیثیت باید اسناد و مدارک لازم را به دفتر خدمات الکترونیک قضایی ارائه و شکواییه خود را ثبت کند. شکایت اعاده حیثیت پس از ثبت در سامانه به دادسرای صالح این شکواییه ارجاع می شود.
رسیدگی اولیه به شکایت توسط مقامات دادسرا انجام می شود و ممکن است پس از پایان بررسی های اولیه قرار منع تعقیب صادر می شود.؛ یعنی عمل متهم جرم نبوده و قابل اعاده حیثیت نیست. در غیر این صورت، در صورت صحت شکایت، آن را برای رسیدگی به دادگاه کیفری ارسال می کنند و سپس قاضی دادگاه به شکواییه اعاده حیثیت رسیدگی و حکم صادر می کند. علاوه بر این، ممکن است مرتکب را به یکی از مجازات های ذکر شده در بالا محکوم کند.
مهلت شکایت اعاده حیثیت
قبل از این قسمت نحوه شکایت در دادگاه کیفری اعاده حیثیت و همچنین مجازات اعاده حیثیت را توضیح دادیم. گاه در مورد نحوه اعاده حیثیت کیفری نیز سوالی مطرح می شود که مهلت اعاده حیثیت چقدر است؟ به عبارت دیگر چه مدت طول می کشد تا یک فرد بعد از متهم شدن به جرم، ، وی می تواند اقدام به اعاده حیثیت کیفری نماید؟
در پاسخ به این سوال باید گفت که بر اساس ماده 106 قانون مجازات اسلامی « در جرایم تعزیری قابل گذشت ، در صورتی که متضرر ظرف یک سال پس از تاریخ اطلاع وقوع جرم شکایت نکند، حق شکایت کیفری ساقط می شود؛ مهلت از تاریخ رفع مانع محاسبه می شود، مگر اینکه متهم آن را تحت سلطه خود کرده یا به دلیلی خارج از اختیار خود نتواند شکایت کند. زمانی که متضرر جرم قبل از مدت مذکور فوت کند و دلیلی برای امتناع از طرح شکایت نباشد، این حق هر یک از ورثه اوست که ظرف شش ماه پس از فوت خود شکایت کند .»
به عبارت دیگر، اگر اعاده حیثیت مبتنی بر نشر اکاذیب باشد برای اعاده حیثیت بهتر است در یک بازه زمانی معقول پس از انتشار اکاذیب (در عرض یک سال پس از آگاهی از جرم) به دادسرا مراجعه و شکواییه مطرح شود. همچنین اگر قصد داریم به دلیل جرم واهی نسبت داده شده به خود (افترا) اعاده حیثیت کیفری نماییم بهترین زمان برای طرح شکایت اعاده حیثیت بلافاصله پس از صدور حکم برائت از جرم از سوی دادگاه یا دادسرا است. نمونه شکواییه برای اعاده حیثیت در زیر ارائه می شود.
نمونه شکوائیه اعاده حیثیت
همانطور که اشاره شد، برای اعاده حیثیت نسبت به انتساب جرم افترا یا نشر اکاذیب به دیگری، شاکی مکلف است طرح شکایت در دادسرا نماید و شاکی در صورت تمایل به اعاده حیثیت شاکی باید اقدام کیفری کرده و برای اعاده حیثیت شکواییه ارائه نماید؛ اگر اینطور نباشد، دادگاه نمی تواند به پرونده رسیدگی کند.
اعاده حیثیت در عرف عامه مردم
اعاده حیثیت در عرف مردم و آنچه که فوراً با شنیدن این نام و عنوان یعنی اعاده حیثیت به ذهن متبادر میشود در واقع چیزی جز شکایت و طرح دعوای متقابل نیست که توجه به نکات زیر برای پی بردن به این اصطلاح بسیار اهمیت دارد.
✓اعاده حیثیت در معنای عرفی و در بطن مردم با یک عبارت کاملا اشتباه تحت عنوان ادعای حیثیت جا افتاده است که متاسفانه در مراجعه مردم و متقاضیان به محاکم این اشتباه فاحش که اعاده حیثیت را ادعای حیثیت می‌خوانند کاملا مشهود است .
✓زمانی که شخصی اقدام به طرح دعوا به طرفیت دیگری می کند و توان اثباتی و دلایل کافی را برای اثبات بزه و دعوی را ندارد طرف مقابل اقدام به طرح شکایت افترا به طرفیت شاکی اول که دلایل و ادله کافی را نداشته است مینماید که در اصطلاح شخص می‌گوید رفتم و اعاده حیثیت کردم .
اعاده حیثیت در معنای قانونی
برای پیدا کردن معنای اعاده حیثیت در معنای قانونی آن باید به سراغ تبصره ۲ ماده ۲۶ قانون مجازات اسلامی برویم که ماده مذکور بدین نحو اشعار داشته است که« هر کس به عنوان مجازات تبعی از حقوق اجتماعی محروم می گردد پس از گذشت مواعدای اعاده حیثیت میشود و آثار تبعی محکومیت وی زائل می گردد....»پس اعاده حیثیت در معنای قانونی آن یعنی اگر شخصی به واسطه مجازات تبعی از حقوق اجتماعی محروم شود پس از گذشت یک سری مواعد حقوق اجتماعی دوباره نسبت به او اعاده میشود و اعاده حیثیت درباره مجرم حاصل میشود.
اما مجرم قبل از اعاده حیثیت از چه حقوقی محروم میشود و حقوق اجتماعی شامل چه مواردی میشود ؟در ادامه این مقاله به بررسی حقوق اجتماعی
پرداخته ایم .
حقوق اجتماعی چیست ؟
حقوق اجتماعی در ماده ۲۶ قانون مجازات اسلامی بدین شرح ذکر شده است ؛
ماده ۲۶ قانون مجازات اسلامی
✓حقوق اجتماعی موضوع این قانون به شرح زیر است:
الف- داوطلب شدن در انتخابات ریاست جمهوری، مجلس خبرگان رهبری، مجلس شورای اسلامی و شوراهای اسلامی شهر و روستا
ب- عضویت در شورای نگهبان، مجمع تشخیص مصلحت نظام یا هیات دولت و تصدی معاونت رئیس جمهور
پ- تصدی ریاست قوه قضائیه، دادستانی کل کشور، ریاست دیوان عالی کشور و ریاست دیوان عدالت اداری
ت- انتخاب شدن یا عضویت در انجمنها، شوراها، احزاب و جمعیتها به موجب قانون یا با رای مردم
ث- عضویت در هیاتهای منصفه و امناء و شوراهای حل اختلاف
ج- اشتغال به عنوان مدیر مسوول یا سردبیر رسانههای گروهی
چ- استخدام و یا اشتغال در کلیه دستگاههای حکومتی اعم از قوای سه گانه و سازمانها و شرکتهای وابسته به آنها، صدا وسیمای جمهوری اسلامی ایران، نیروهای مسلح و سایر نهادهای تحت نظر رهبری، شهرداریها و موسسات مامور به خدمات عمومی و دستگاههای مستلزم تصریح یا ذکر نام برای شمول قانون بر آنها
ح- اشتغال به عنوان وکیل دادگستری و تصدی دفاتر ثبت اسناد رسمی و ازدواج و طلاق و دفتریاری
خ- انتخاب شدن به سمت قیم، امین، متولی، ناظر یا متصدی موقوفات عام
د- انتخاب شدن به سمت داوری یا کارشناسی در مراجع رسمی
ذ- استفاده از نشانهای دولتی و عناوین افتخاری
ر- تاسیس، اداره یا عضویت در هیات مدیره شرکتهای دولتی، تعاونی و خصوصی یا ثبت نام تجارتی یا موسسه آموزشی، پژوهشی، فرهنگی و علمی
مرتکب چند سال از حقوق اجتماعی محروم میشود و به عبارت دیگر پس از چند سال اعاده حیثیت حاصل میشود ؟
حال که متوجه شدیم حقوق اجتماعی شامل چه مواردی میشود نوبت به پاسخ به این سوال می‌رسد که چند سال مرتکب از حقوق اجتماعی محروم میشود و پس از گذشت چه مدت اعاده حیثیت امکان پذیر است ؟
جهت پاسخ به این سوال به طور کلی نمیشود یک نسخه کلی داد و همه را با یک چشم دید بلکه نیاز است که شرایط نوع جرم و مجازات به صورت کیس به کیس و موردی بررسی شود که باید پاسخ سوال خود را در ماده ۲۵ قانون مجازات اسلامی بیابیم و به ماده مذکور مراجعه کنیم ؛
ماده ۲۵ قانون مجازات اسلامی
محکومیت قطعی کیفری در جرائم عمدی، پس از اجرای حکم یا شمول مرور زمان، در مدت زمان مقرر در این ماده محکوم را از حقوق اجتماعی به عنوان مجازات تبعی محروم می‌کند:
الف- هفت سال در محکومیت به مجازاتهای سالب حیات و حبس ابد از تاریخ توقف اجرای حکم اصلی
ب- سه سال در محکومیت به قطع عضو، قصاص عضو در صورتی که دیه جنایت وارد شده بیش از نصف دیه مجنی علیه باشد، نفی بلد و حبس تا درجه چهار
پ- دو سال در محکومیت به شلاق حدی، قصاص عضو در صورتی که دیه جنایت وارد شده نصف دیه مجنیٌ علیه یا کمتر از آن باشد و حبس درجه پنج
مجازات تبعی و محرومیت از حقوق اجتماعی در چه جرایمی راه ندارد ؟
در مورد مجازات های تعزیری فقط حبس تعزیری درجه یک تا پنج مجازات تبعی دارد بنابراین بقیه مجازات های تعزیری مانند جزای نقدی و شلاق و....(از هر درجه ای که باشند )و همچنین حبس‌های تعزیری درجه شش تا هشت دارای مجازات تبعی نیستند.
شرایط اعاده حیثیت
برای وقوع جرم افترا، شرایط زیر باید محقق شود:
تهمت ناروا و نسبت دادن جرم به دیگران
فردی که به او اتهام وارد شده است، باید مشخص باشد
ناتوانی در اثبات اتهام
اتهامات و لطمه زدن به آبروی شخص دیگر از طریق:
- نوشتن اوراق خطی یا چاپی
- انتشار این اوراق
- سخنرانی و طرح ادعا در مجامع عمومی
- درج در روزنامه و جراید
