هر عقدی بر اساس (وجود یا عدم وجود) شرایطی که در ماده 190 قانون مدنی برای صحت معاملات آمده است، از این سه حالت خارج نیست: صحیح، یا باطل و یا غیرنافذ.
ماده 190 قانون مدنی: برای صحت هر معامله شرایط زیر الزامی است:
1. قصد طرفین و رضای آن ها؛
2. اهلیت طرفین؛
3. موضوع معین که مورد معامله باشد؛
4. مشروعیت جهت معامله.
تعریف عقد صحیح
عقدی که شرایط صحت را به طور کامل داشته باشد صحیح می باشد و آثار آن هم به وجود می آید.
انحلال عقد صحیح
انحلال فقط و فقط در عقد صحیح رخ می دهد. یعنی عقد صحیح پس از مدتی ممکن است از بین برود. که به آن انحلال می گویند.
تفاوت انحلال با بطلان:
همان طور که گفته شد، انحلال در عقد صحیح اتفاق می افتد، اما بطلان مربوط به عقدی است که اصلاً به وجود نیامده است. عقد باطل از ابتدا باطل است. مثل نوزادی که مرده به دنیا می آید. انحلال تنها به یکی از این سه طریق رخ می دهد و شکل دیگری ندارد.: اقاله، فسخ و حکم قانون.
سبب نخست: اقاله یا تفاسخ
اقاله یعنی همان دو نفری که عقد را منعقد کرده اند، توافق می کنند و عقد را به هم می زنند. به عبارت دیگر: اقاله یعنی توافق طرفین عقد در بر هم زدن عقد.
چند نکته از اقاله:
• اقاله مربوط به طرفین عقد است و اگر یکی از این دو طرف بمیرد، وراث نمی توانند اقاله کنند؛
• اقاله خودش یک عقد است. به عبارت دیگر تعریف عقد مشمول اقاله هم می شود؛
• فقط عقد را می توان اقاله کرد و ایقاع قابل اقاله نیست. به عبارتی دیگر، موضوع اقاله عقد می باشد و مشمول ایقاع نمی شود؛
• اقاله فقط مربوط به عقد لازم است و شامل عقد جایز نمی شود. چون در عقد های جایز طرفین به راحتی و بدون اجازه از یکدیگر می توانند آن را فسخ کنند؛
• سه مورد از عقود را نمی توان اقاله کرد نکاح، وقف و ضمان ( نقل).
سبب دوم: فسخ
(دومین سبب انحلال عقد): فسخ به هم زدن عقد با یک اراده (ایقاع) است.
تفاوت فسخ با اقاله:
• فسخ ایقاع ( وجود یک اراده) و اقاله عقد است (جمع دو اراده)؛
• اقاله فقط در عقد لازم است، اما فسخ هم در عقد لازم است و هم در عقد جایز.
سبب سوم: حکم قانون (انفساخ یا منفسخ)
(سومین سبب انحلال عقد): گاهی یک حادثه ای اتفاق می افتد و قانون حکم انحلال عقد را به همین دلیل می دهد. به عبارت دیگر: اراده ای برای آن وجود ندارد و کسی خواهان انحلال عقد نیست و این یک دلیل قهری می باشد که با آن انفساخ می گویند. انفساخ هم در عقد جایز (ماده 954 قانون مدنی) و هم در عقد لازم (ماده 387 قانون مدنی) اتفاق می افتد.
نتیجه گیری:
انحلال هر عقد صحیحی با اقاله می باشد یا فسخ و یا منفسخ.
نکته
کاربرد الفاظ (( باطل شدن، باطل می شود و باطل کردن)) برای عقود صحیح اشتباه است. عقدی که به طور صحیح واقع بشود، هرگز باطل نمی شود؛ فقط ممکن است منفسخ، اقاله و یا فسخ بشود.
